Психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма

2. Нерв системаси типларининг келиб чиқиши.
Нерв системасининг умумий типлари келиб чиқиши юзасидан 
мулоҳаза юритилганда, албатта И. П. Павловнинг таълимотини эслаш 
мақсадга мувофиқ, чунончи ирсият йўли билан шартланган тип-бу 
генотип демакдир. Ҳозирги даврда нерв системасининг умумий типи 
(генотип) ирсиятга боғлиқ эканлиги ҳақидаги маълумотлар, омиллар 
жуда кўп бўлиб, улар қиёсий психологияда ҳайвонларни ўрганишда 
топилгандир. Масалан, нерв системасининг кучи, эпчиллиги 
ҳайвонларни чатиштириш йўли билан юзага келтирилган, лекин барча 
хусусиятлар тўғрисида бундай дадил фикрларни билдириш мумкин 
эмас.
Ҳорижий 
психологик 
адабиётларда 
таъкидланишича, 
темперамент нерв системаси умумий типининг нерв-физиологик 
хусусиятларига эмас, балки: а) ташқи кўрсаткичи баданнинг 
жисмоний тузилишига, б) унинг баъзи қисмлари ўртасидаги алоқага, 
в) организм турли таркибларининг муносабатларидан тузилган 
организмнинг умумий тузилмасига боғлиқдир, деган назария жаҳон 
психологиясида устувор ўрин эгаллагандир. Бу назариянинг 
асосчилари Э. Кречмер (немис психологи) ва У. Шелдан (америка 
психологи) лар ҳисобланиб, уларнинг талқинича, тана тузилиши шам, 

---

37 
темперамент хусусиятлари ҳам ички секреция безлари фаолиятидаги 
ўзаро муносабатларнинг налий белгиларига боғлиқдир. Уларнинг 
фикрича, тана тузилиши билан темперамент хусусиятлари орасида 
муайян мутаносиблик мавжуддир. У. Шелдоннинг мулоҳаза 
билдиришича, семез, қорин бўшлиғи такомиллашган инсон шодликка, 
мулоқатегандликка, тўйиб овқатланишга мойил (висцератон) 
хусусиятга эгадир. Шунингдек, склет мускуллари тараққий этган 
шахслар ғайратли, фаол (соматон) хислатлидир. Шу билан бирга нерв 
системаси, бош мияси ўрта ривожланган ўта инсонлар ўта сезгир, 
сеоташвиш, ҳаёлатга берилувчанг бўладилар, яъни церебротон 
хусусиятлидирлар.
Мулоҳаза юритилган муаммо муҳим ижтимоий аҳамият касб 
этади, чунки ички секреция безларининг тузилиши ҳам ташқи 
шароитларга, ҳам фаолият талабларига тўла тўкис мослаша олмайди, 
бинобарин у нерв системасига бироз мувофиқлашуви мумкин, холос. 
Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда Кречмер билан Шелдон 
талқинига ёндашилса, у ҳолда шахс темпераментнинг хусуситялари 
ташқи ижтимоий шароитларга фаолият талабларига мувофиқлашув 
эҳтимоли мавжуд. Муаллифлар эътирофича, турли темпераменли 
шахсларга ижтимоий зарурият туфайли бир хил талаблар қўйилса у 
ҳолда инсоннинг темпераменти имкониятлари билан жамият 
талаблари ўртасида мураккаб зиддиятлар, низоли вазиятлар вужудга 
келиши мумкин эмиш. Шуни таъкидлаш жоизки, Кречмер билан 
Шелдоннинг темперамент тўғрисидаги назарияси бир мунча 
баҳслидир, чунки темпераментнинг нерв системаси умумий типининг 
хусусиятларига 
боғлиқлигини 
акс 
эттирувчи 
омилларни 
тушунтиришга зайифлик қилади. Шунингдек, мазкур таълимот 
темпераментининг келиб чиқишини тушунтиришга ролига бирёқлама 
орттирма баҳо беоади. Шуни унутмаслик керакки, организмнинг 
умумий тузилиши дарҳақиқат нерв системасининг типига ва 
темпераментга муайян даражада таъсир ўтказиши мумкин. Чунки 
нерв системасининг хусусиятлари модда алмашиш ички секреция 
безлари фаолиятининг индивидуал хусусиятларига мувофиқдир. 
Демак, темпераментнинг вужудга келишида организмнинг умумий 
тузилиши эмас, балки нерв системасининг генотипи ёки умуий типи 
муҳим аҳамият касб этади.
Шунга қарамай темпераментнинг физиологик асоси нерв 
системасининг умумий типидан иборат бўлса-да, лекин унинг 
психологик тавсифини таҳлил қилиш учун нерв системасининг 

---

38 
хусусиятларини билиш ҳозирги давр талабиг жавоб бермайди. Мисол 
учун, ғайратлилик, барқарор кайфият, юқори фаоллик, ҳаракат 
тезлиги қўзғолиш кучига боғлиқдир, лекин унга ҳар хил психик 
хусусиятлар ҳам тааллуқлидир (сезги хусусиятлари, хаёл образлари 
ёрқинлиги ва ҳоказо). Темпераментнинг муайян хусусияти нерв 
системаси умумий типининг бирорта хусусиятига алоқадор 
бўлмасдан, билки бир турким хусусиятига боғлиқдир. Психологияда 
бирор тобе ўзгарувчи бир нечта мустақил ўзгарувчиларга алоқадор 
бўлса ёки танҳо (ёлғиз) мустақил ўзгарувчи бир турким тобе 
ўзгарувчига боғлиқлиги ўрнатилса, бундай тобелик кўпёқлама 
тобелик дейилади. Худди шу боис, темпераментнинг психологик 
хусусиятлари нерв системаси умуман типининг физиологик 
хусусиятларига кўпёқлама тобедир. Нерв системаси умумий типи 
хусусиятларининг физологик тадқиқотлари темперамент пайдо 
бўлиши қониниятларини тушунишга камлик қилади, шунинг учун бу 
соҳада физиологик изланиш ўтказиш унинг психологик моҳиятини 
текширишни тақазо этади.
Тепмерамент типалогияси мабодо инсонлар темпераментлари 
бўйича қиёсланса, у ҳолда унинг хусусиятлари жиҳатидан ўзаро 
ўхшаш шахсларнинг гуруҳи мавжудлиги намоён бўлади. Бу аснода 
эрамиздан олдинги даврда ҳам темперамент типлари тўғрисида 
материаллар тўпланган. Уларда темперамент типи дейилганда, 
инсонларнинг 
муайян 
гуруҳларини 
тавсифловчи 
психик 
хусусиятларнинг йиғиндиси ( мажмуаси) англашинилган. Ҳозирги 
даврда темперамент типи деганда, маълум инсонлар гуруҳи учун 
умумий бўлган хусусиятларнинг содда мажмуаси эмас, балки мазкур 
хусусиятларининг қонуний, зарурий ўзаро боғлиқлиги тушунилади. 
Темперамент типини тавсифловчи хусусиятларнинг қонуний тарзда 
ўзаро боғлиқлиги турлича акс этиши мумкин.
Темпераментнинг айрим хусусиятларини у ёки бу ташқи 
кўринишига қараб ўлчаш мукин. Шахснинг шиддатлик (тезлик, 
импульсивлик) 
даражасини 
иккита 
харакатдан 
биттасини 
танланмайдиган харакатга нисбатан қанча вақт мобайнида қарор 
чиқаришга қараб аниқлаш мумкин. Агар ушбу йўсинда 
темпераментнинг бир нечта хусусиятлари ўлчанса, у холда унинг бир 
хусусияти қанча кўп миқдорда ифодаланса темпераментнинг бошқа 
хусусиятининг шунча кўп ёки, аксинча оз акс эттиши кузатилади.
Ҳар қайси тип учун ўзига хос хусусиятларининг ўзаро алоқаси, 
хар бир алохида хусусиятнинг сифат тавсифи темперамент типининг 

---

39 
бошқа хусусиятлари билан боғлиқлиги ҳам акс этади. Масалан, ўзини 
тута билмаслик ёки ўзини тута билиш темпераментнинг битта типи 
учун:а) 
эхтирослик 
шиддат, 
б) 
жазава 
ва 
жаражадаги 
мунозанатсизликдир; бир хил тип учун ўзини тута билиш-эмоционал-
иродавий бир меёрда тутиш бўлса, бошқа учун у улуғворлик ва 
вазминлик намунасидир.
Темперамент типларини психик хусусиятлар ўртасидаги 
қонуний муносабатлар тарзида тушуниш Гиппократ томонидан 
талқин қилинган темперамент туғрисида тушунча маъносига мос 
тушади. Лекин у ушбу тушунчани юнонча красис сўзи билан 
белгиланган ва у латинча temperament атамасига мос бўлиб, нисбатан, 
муносабат деган маънони англатади. Нерв системасининг умумий 
типлари билан физиологик жиҳатдан темперамент типлари И. П. 
Павловдан кейин гиппократ типлари, яъни сангвиник, холерик, 
флегматик, меланхолик деб атала бошланган. Лекин бу тушунчалар 
ҳозирги замон психологик маълумотлар муносабати билан янгича 
мазмун ва моҳият касб этган. Шу боисдан нерв системасининг тўртта 
типи темпераментнинг тўртта типига боғлиқ деб эътироф этишимизга 
ҳаққимиз йўқ, чунки улар гиппократча типларнинг айримлари, холос. 
Шунинг учун янги омиллар мазкур типларнинг психологик 
тавсифини қайта таҳлил қилишни тақозо этади.
Темпирамент типларининг психологик тавсифи қуйидаги муҳим 
хусусиятлар ёрдами билан аниқланиши мумкин: 
1. Сензитивлик (лотинча sensus сезиш, ҳис қилиш деган маъно 
англатади). Сензитивлик юзасиданинсонда биронта психик реакцияни 
ҳосил қилиш учун зарур бўлган ўта кучсиз ташқи таассурот кучига 
қараб мулоҳаза юритилади жумладан, сезгиларнинг пайдо бўлиши 
учун керак қўзғовчининг озгина кучи (уларнинг қуйи чегараси), 
эҳтиёжлар қондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга 
руҳий азоб берувчи) мужассамлашади
2. Реактивлик. Бу тўғрида айнан бир хил куч билан таъсир 
этувчи ташқи ва ички таассуротларга шахс қандай куч билан 
эмокционал реакцис қилишига қараб муносабат билдирилади. 
Реактивликнинг 
ёрқин 
рўёбга 
чиқиши 
–эмотционаллик, 
таъсирланувчанлик ифодаланишидир.
3. Фаоллик. Бу борада инсон қандай фаоллик даражаси билан 
ташқи оламга таъсир этиши ва мақсадларни амалга оширишда 
объектив ҳамда субъектив қарама-қаршиликларни фаоллик билан 
енгишига қараб фикр юритилади.

---

40 
4.
Реактивлик билан фаолликнинг ўзаро муносабати. Одамнинг 
фаолияти кўп жиҳатдан нимага боғлиқлигига биноан, чунончи 
тасодифий тарздаги ташқи ва ички шароитларда (кайфиятга, 
фавқулоддаги ҳодисаларга) ёки мақсадларга, эзгу ниятларга, хоҳиш-
интилишларга кўра фикр билдириш назарда тутилади.
5.
Реакция темпи. Турли хусусиятли психик реакциялар ва 
жараёнларнинг кечиши тезлигига, бинобарин, ҳаракат тезлигига, нутқ 
суръатига, фаросатлиликка, ақл тезлигига асосланиб хулоса 
чиқарилади.
6.
Ҳаракатларнинг силлиқлиги ва унга қарама-қарши сифат 
ригидлик 
(қотиб 
қолганлик). 
шахснинг 
ўзгарувчан 
ташқи 
таассуротларга 
қанчалик 
енгиллик 
ва 
чаққонлик 
билан 
мувофиқлашишига ( силлиқлик билан мослашишга), шунингдек, 
унинг хатти-ҳаракатлари қанчалик суст ва заифлиги (ригидлиги-қотиб 
қолганлиги) нисбатан баҳо беришдан иборатдир.
7.
Экстравертированлик ва интравертированлик. Шахснинг 
фаолияти ва реакция кўп жиҳатдан нималарга боғлиқлигига, чунончи 
фавқулоддаги ташқи таассуротларга (экстравертированлик) ёки, 
аксинча, тимсолларга, тасаввурларга, ўтиш ҳамда келажак билан 
уйғунлашган мулоҳазаларга (интровертированлик) тааллуқлигига 
асосланган ҳолда муносабат ифодасидир.
Сангвиник-жуда фаол, ҳар бир нарсага ҳам қаттиқ кулаверади; 
ёлғон далиларга жаҳли чиқади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар 
диққатини тез жалб этади. Имо-ишораларни кўп ишлатади, чеҳрасига 
қараб кайфиятини англаб олиш қийин эмас. Жуда сезгир бўлишга 
қарамай, кучсиз таъсир (қўзғатувчилар) ни сеза олмайди, серғайрат, 
ишчан, 
толиқмас. 
Фаоллик 
билан 
реактивлик 
муносанати 
мувозанатида, имтизомли ўзини тия билади, бошқара олади. Хатти-
ҳаракати жўшқин, нутқ суръати тез, янгиликни тез пайқайди, ақл 
идроки тирак, топқир, қизиқишлари, кайфияти, интилишлари 
ўзгарувчан. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди. Кўнгли очиқ, 
дилкаш, мулоқатга тез киришади. Хаёлати (фантазияси) юксак 
даражада ривожланган: ташқи таъсирларига ҳозиржавоб ва ҳоказо.
Холерик-суст сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва 
реактив. Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келади. Бетоқат, 
серзарда, тинимсиз.
Сангвинликка қараганда силароқ, лекин кўпроқ қотиб 
қолган(ригидроқ).

---

41 
+изиқишлари, интилишлари барқарор, хатти-ҳаракатларда 
қатъийлик мавжуд. Бироқ диққатни бир жойга тўплашда қийналади. 
Нутқ суръати тез ва ҳоказо.
Фигматик-сентизивлиги суст, ҳис-туйғуси (эмоцияси) кам 
ўзгарувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жаҳлини чиқариш, 
кайфиятини бузиш қийин. Кўнгилсиз ҳодиса ҳаф-ҳатар ҳақидаги 
хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам 
ҳаракат. Имо-ишораси, мимикаси кўзга яққол ташланмайди. Лекин 
серғайрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатли. Нутқ ваҳаракат суръати 
суст. Фаросати қийиқроқ. Диққатни тўплаши осойишта. +отиб қолган 
(ригит). Диққатни кўчириш қийин. Интеравертиравонлашган, кам гап, 
ичимдан топ. Янгиликни қабул қилиши мураккаб. Ташқи 
таассуротларга сустлик билан жавоб беради( қайтаради).
Меланхолик-сентизивлиги 
юксак. 
Тортинчоқ, 
ғайратсиз. 
Аразчан, хафахон. Жимгина йиғлайди, кам кулади. +атъийлиги ва 
мустақиллиги заиф. Тез толади. Ортиқча ишчан эмас. Диққати 
барқарор. Ҳис-туйғуси суст ўзгаради. +отиб қолган (ригид). 
Интеравертированлашган.
Психологик маълумотлар этироф этилишича, ирсият ва турмуш 
шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларининг 
сабабчисидир. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил 
ва битта тухимдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент 
хусусиятларини иккита тухимдан вужудга келган (гетерозигот) 
эгизакларнинг темперамент хусусиятлари билан қиёсланса, бу омил 
тасдиқланиши мумкин. Маълумотларга қараганда гетрозегот 
эгизаклардан фарқли ўлароқ, гомозигот эгизаклар темперамент 
хусусиятлари шунчалик ўхшашки, хатто улар ирсият йўли билан 
берилиш омилларини 85% тасдиқлаш имкониятига эга. Тарбиявий 
муҳит турлича бўлишига қарамай, ўхшашлик сақланиб қолиши 
тажрибаларда кўп марта текширилган. Лекин темпераментнинг айрим 
хусусиятлари ўзгариши тўғрисидаги маълумотлар инкор этилмайди, 
унга фавқулоддаги ташқи ҳамда ички шароитлар кескин таъсир 
ўтказади (масалан, тоғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳоказо).
Шуни эсда сақлаш жоизки, темпеармент айрим хусусиятларнинг 
турмуши шароити билан тарбиявий таъсирида ўзгариши жараёни 
темперамент типларининг таккомилаштирувидан фарқлай олиш шарт. 
Маълумки, темперамент типи унга мутаносиб хусусиятлари 
бирданига пайдо бўлган нарса эмас, чунки нерв системасининг 
такомиллашуви умумий қонуниятлари темпераментга ҳам таъсир 

---

42 
ўтказиб, ўз измини қолдиради. Шахснинг камолотигабиноан, 
темперамент хусусиятлари ренв системасининг такомиллашуви билан 
боғлиқ разда рўёбга чиқа боради ва мазкур жараён темперамент 
ривожини узил-кесил ҳал қилади.
Шуни 
таъкидлаш 
ўринлики, 
темпераментни 
фаолият 
талабларига 
мослаштириш 
(мувофиқлаштириш) 
имконияти 
мавжуддир. Чунки ҳар қандай фаолият психик жараёнлари 
динамикасига муайян талаблар тизимини қўяди. Чунончи: 1)касб-
ҳунарларнинг инсонлар темпераментига мос турини танлаш керак, 
чунки уларнинг психик хусусиятларига мутаносиб касбни танлаш 
профессинал танлаш дейилади; 2) шахсларнинг индивидуал 
хусусиятларини ҳисобга олиш жоиз; 3) темпераментга хос 
камчиликларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 4) 
инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Шахснинг 
фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бўлиши 
муваффақиятлар гаровидир.
Фаолиятнинг индивидуал услуби инсонда ўзидан ўзи вужудга 
келмайди, у шахс камолотининг барча босқичларида (боғча ёшидан 
эътиборан то касбий маҳорат эгаллангунга қадар) шаклланиб боради. 
Инсоннинг темпераментини фаолиятнинг зарур талабларига 
мослаштириш орқали унда индивидуал услуб таркиб топтирилади. 
Худди шу боисдан, фаолиятнинг индивидуал услубий дейилганида, 
шахс учун ўзига хос ва муваффақиятга эришишнинг мақсадга 
мувофиқ йўллари индивидуал тизими тушунилади.

---

43