Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

TRANSPIRATSIYA 
O‘simliklar tanasi orqali suvning bug‘lanishiga 
t r a n s p i r a t s i ya
deyiladi. Transpiratsiya 
o‘simliklar tanasida sodir bo‘ladigan eng muhim fiziologik jarayonlardan biridir. Asosiy transpiratsiya 
organi bargdir. O‘simliklar yuzasining kattaligi 
СО
2
ning ko‘p yutilishi, yorug‘lik energiyasidan effektiv 
foydalanish va suv bug‘latuvchi yuzaning keng bo‘lishini ta’minlaydi. Suv barg yuzasidan asosan 
og‘izchalar orqali bug‘lanadi. Buning natijasida barg hujayralarida suv miqdori kamayadi va so‘rish kuchi 
ortadi. Barglarda so‘rish kuchining ortishi o‘z navbatida barg tomirlari va naylaridan suvni tortib olish 
jarayonini faollashtiradi. Yuqoridan tortib oluvchi kuchning paydo bo‘lishi, o‘simlik tanasi bo‘ylab suv 
harakatini yana tezlashtiradi. Shunday qilib, yuqoridan harakatga (tortuvchi) keltiruvchi kuch 
transpiratsiya natijasida vujudga keladi. 

---

23 
Transpiratsiya faoliyatiga qarab, bu kuch ham shuncha yuqori bo‘ladi. Transpiratsiya faolligi 
haroratga, o‘simlik turlariga, yashash sharoitlariga va boshqalarga bog‘liq. Ularni bir-biri bilan 
solishtirish va o‘rganish uchun transpiratsiya jadalligi degan tushuncha mavjud. Transpiratsiya jadalligi 
deb bir metr kvadrat barg yuzasidan bir soat davomida bug‘latilgan suv miqdoriga aytiladi. Ko‘pchilik 
o‘simliklar uchun transpiratsiya jadalligi o‘rtacha bir soatda kunduzi 15-250g/m2 ,kechasi 1-20 g/m
2
ga 
teng bo‘ladi. Ayrim hollarda bu ko‘rsatgich yuqori bo‘lishi ham mumkin. O‘rta Osiyo sharoitida yozning 
issiq kunlarida g‘o‘zaning transpiratsiya jadalligi 450-1200 g/m
2
gacha ko‘tarilishi mumkin. 
Suvdan unumli foydalanish o‘simlik organizmining eng muhim xususiyatlaridan biridir.Bu 
xususiyat ma’lum miqdorda quruq modda hosil qilish uchun sarflangan suv miqdori bilan belgilanadi va 
transpiratsiya koeffitsiyenti deb ataladi. Ya’ni 1 g organik modda hosil qilish uchun sarflangan suvning 
miqdoriga-transpiratsiya koeffitsiyenti deyiladi. Bu ko‘rsatgich ham juda ko‘p omillarga bog‘liq. 
Masalan, g‘o‘zaning har xil navlari o‘rtasida 891 dan 1040 g gacha (Iton,1955) g‘o‘zaning o‘sish va 
rivojlanish jarayonida 600 dan 1420 g gacha bo‘lishi mumkin (Rijov, 1948). Umuman ko‘pchilik 
o‘simliklar uchun bu son 125-1000 g, o‘rtacha esa 300 bo‘ladi. YA’ni bir tonna organik modda olish 
uchun 300 tonna suv sarflanadi. 
Transpiratsiya unumdorligi deb 1000 g sarflangan suv hisobiga hosil bo‘lgan organik modda 
miqdoriga aytiladi. Bu ko‘pchilik o‘simliklar uchun 1-8 g ga teng, o‘rtacha 3 g atrofida bo‘ladi. 
Boshqacha qilib aytganda butun o‘simlik tanasi orqali bug‘langan suvning 99,8% transpiratsiyaga, qolgan 
0,2% organik modda hosil qilish uchun sarflanadi. 
Transpiratsiya murakkab biologik hodisa bo‘lib, o‘simliklar hayotida har tomonlama katta rol 
o‘ynaydi. Masalan, g‘o‘za qancha tez o‘sa va transpiratsiya jadalligi yuqori bo‘lsa, u suvdan shunchalik 
unumli foydalanadi. 
O‘simliklar hayotida transpiratsiya serqirrali ahamiyatga ega. Biroq asosan u suv va har xil 
moddalarni o‘simlik tanasining pastki qismidan yuqorisiga tomon harakatga keltiradi. Transpiratsiya 
natijasida so‘rish kuchining hosil bo‘lishini tajribada ko‘rish mumkin. Buning uchun 2-3 bargli shoxchani 
kesib olib, pastki qismini suvlik idishga solib qo‘yilsa, u idishdagi suvni so‘ra boshlaydi. Suv barglar 
orqali qancha tez bug‘lansa, idishdagi suv ham shuncha kamaya boradi. Agar shoxchadagi barglar kesib 
tashlansa, suvning sarflanishi ham to‘xtaydi. 
Umuman transapiratsiyaning so‘rish kuchi o‘simlik turlariga ham bog‘liq. Daraxtchil o‘simliklarda bu 
kuch ildiz bosimidan bir necha marta yuqori. O‘tchil o‘simliklarda esa aksincha ildiz bosimi yuqori, lekin 
shunga qaramay transpiratsiyaning so‘rish kuchi ham muhim ahamiyatga ega. 
Transpiratsiya o‘simliklarni yuqori harorat ta’siridan saqlaydi. Odatda transpiratsiya tufayli 
o‘simlik tanasi harorati atmosfera haroratidan bir necha gradus past bo‘ladi. Biroq ayrim o‘simliklarda 
yuqoriroq bo‘lishi ham mumkin. Masalan, sahrolardagi o‘simliklar barglarining harorati quyoshning 
kuchli issiqlik energiyasini yutishiga qaramasdan, soyadagi barglarga nisbatan 6-7
0
C ga ko‘p. Bu esa 
yozning issiq kunlarida o‘simlikning butun hayotiy jarayoni uchun katta ahamiyatga egadir. Ayniqsa 
fotosintez uchun qulay sharoit yaratiladi.
Chunki og‘izchalarning ochiqligi CO
2
ning o‘zlashtirilishini faollashtiradi. Protoplazma kolloid 
mitsellalarining, xloroplastlar strukturasi va funksiyalari faoliyatiga sababchi bo‘ladi. 
Agar suv yetishmasligi oqibatida transpiratsiya jadalligi pasaysa yoki to‘xtab qolsa, o‘simlik 
harorati tez oshib ketadi. Bu esa undagi barcha jarayonlarning o‘zgarib ketishiga olib keladi. 
Protoplazmaning kolloid xossasi buziladi, fotosintez to‘xtaydi, nafas olish tezlashadi. Bu uzoqroq davom 
etsa o‘simliklar nobud bo‘ladi. 
Bargning plastinkasimon (keng) tuzilishi fotosintez va transpiratsiya jarayonlari uchun eng qulay 
sharoit yaratadi. Bargning asosiy qismi-mezofillidir. U bir qator joylashgan epidermis hujayralari bilan 
qoplangan (62-rasm). Qoplovchi to‘qima odatda ikki qavatdan iborat:ustunsimon hujayralar bargning 
ustki epidermisining ostida va bulutsimon hujayralar bargning pastki qismida joylashgan. Ko‘pchilik 
o‘simliklarda og‘izchalar bargning pastki epidermisida joylashgan. Natijada bulutsimon hujayralar 
orasidagi kengroq bo‘shliqlar,suv almashinishi va bug‘lanishi uchun qulaylik tug‘diradi. Barg epidermisi 
aksariyat holda kutikula qavati va tirik yoki o‘lik tukchalar bilan qoplangan. Barglardagi transpiratsiya 
ikki bosqichni o‘z ichiga oladi; 1) suvning barg tomirlaridan mezofillga o‘tishi; 2) mezofill 
hujayralarining devoridan bug‘langan suv hujayralararo bo‘shliqlarga va undan og‘izchalar yeki kutikula 
qavati orqali atmosferaga chiqishi.
Transpiratsiya asosan barg og‘izchalari orqali idora qilinadi. Ya’ni transpiratsiya natijasida 
bug‘langan suvning 95-97% og‘izchalar va qolgan qismi kutikula orqali atmosferaga tarqaladi. Shuning 
uchun ham transpiratsiya jadalligi bargdagi og‘izchalarning soniga va ularning ochiq yoki yopiqligiga 
ham bog‘liq. Og‘izchalarning soni 1 m
2
barg yuzasida 50-500 ta va undan ko‘proq ham bo‘lishi mumkin. 

---

24 
Bu ko‘proq o‘simlik turlariga, navlariga va suv bilan ta’minlanish sharoitlariga bog‘liq. Og‘izchalar ochiq 
yoki yopiq bo‘lishi mumkin. Bunga har xil omillar sabab. Eng muhimi suv bilan ta’minlashdir. Suv 
yetarli sharoitda og‘izchalari ochiladi va kamligida aksincha yopiladi. Ko‘pchilik o‘simliklarning 
bargidagi og‘izchalar yorug‘likda ochilib, qorong‘ilikda yopilishi ham mumkin. 
Ko‘pchilik o‘simliklarning og‘izchalari tong otganda ochila-boshlaydi, ertalabki soatlar ularning eng ko‘p 
ochilgan vaqti bo‘ladi. Tush vaqtlarida og‘izchalarning ochiqligi yoki toraya boshlashi o‘simliklarning 
suv bilan ta’minlanish darajasiga bog‘liq. Kechga tomon yopila boshlaydi. Havo juda issiq va quruq 
vaqtlarda kun bo‘yi yopiq turadi va ertalabgina qisqa muddatga ochiladi. Og‘izcha lar holatining 
sutkalik dinamikasiga qarab transpiratsiya jadalligi ham o‘zgaradi. Bu o‘zgarish hamma o‘simliklarga 
xos, faqat ularning jadalliklarida farq 
bor. 
Ko‘pchilik 
o‘simliklarda 
transpiratsiya 
jadalligi 
ertalabki 
soatlardan kunning o‘rta qismiga 
tomon ortib boradi va eng yuqori 
darajaga 
yetadi, 
so‘ngra 
yana 
kuchsizlana boshlaydi. Bu ko‘pincha 
quyoshning o‘zgarishi natijasida hosil 
bo‘ladigan haroratning ortishi va 
og‘izchalarning holatiga bog‘liq. Havo 
juda issiq va suv miqdori kamroq 
kunlarda transpiratsiya asosan ertalabki 
soatlarda va kechga tomon jadal borib, 
kunning o‘rta soatlarida juda past 
bo‘lishi mumkin. Bunday holatlar o‘z 
navbatida o‘simlik turlariga ham 
bog‘liq.
21-rasm.