|
III BOB. OTNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI
Ot turkumi uch xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2)
egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi. Otlar nutqda doimo grammatik son va
kelishik kategoriyasida bo‘ladi. Masalan, kitob - birlik sonda va bosh kelishikdagi
ot. Egalik kategoriyasi esa otning grammatik shakllanishida har doim ham
ishlatilmaydi.
3.1. Son kategoriyasi
Otlarning birlik va ko‘plik shakllari va shu shakllarni ifodolovchi vositalar
son kategoriyasini tashkil etadi. Birlikdagi otlar bir jinsdagi narsalarning
bittasini anglatadi va ular grammatik son ko‘rsatgichga ega bo‘lmaydi. Masalan:
kitob, olma, qalam
kabi. Birlik sondagi otlar egalik ( kitobim, kitobimiz), kelishik
(kitobdan, kitobning) kategoriyasiga xos qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda ham o‘z
grammatik mohiyatini yo‘qotmaydi, ya’ni birlik hisoblanaveradi.
Otlarning ko‘plik shakli maxsus grammatik vosita - lar orqali ifodalanadi va
bir turdagi narsaning noaniq miqdorini bildiradi. Grammatik ko‘plik hosil qiluvchi
–lar otlardagi lug‘aviy shakl yasovchi affiks hisoblanadi. Grammatk son ma’nosini
ifodalashning bu usuli
morfologik usul
deb yuritiladi. Masalan:
kitob - kitoblar,
qalam - qalamlar
. Otlarning birlik va ko‘plik shaklda ishlatilishi, asosan,
sanaladigan va aniq turdosh otlarga xosdir. Biroq juft turdosh otlarning son
kategoriyasi bilan qo‘llanishida o‘ziga xosliklar mavjud. Masalan,
kuch-qudrat,
savlat-salobat, mehr-muhabbat, vaqt-soat
kabi otlar birlik shaklda ishlatiladigan
otlardir. Juft turdosh otlarning
yigit-qiz, qiz-juvon, o‘g‘il-qiz
kabi turlari ko‘plikda
qo‘llaniladigan otlardir.
Ko‘rpa-to‘shak, qand-qurs, fikr-mulohaza, ota-ona, oshiq-
ma’shuq, oshna-og‘ayni
kabi otlar esa grammatik sonning har ikki shaklida
ishlatilishi mumkin.
O‘zek tilida faqat birlikda ishlatiladigan otlar ham mavjud bo‘lib, ularga
mavhum otlar, donalab sanalmaydigan otlar, asli o‘zi juft, yakka holda uchraydigan
otlar, atoqli otlar, jamlovchi(
xalq, o‘rmon
) va jamlik (
soch, kiprik
) otlari kiradi.
Shuningdek, ma’lum soha, kasb-hunar otlari (
matematika, adabiyot, dehqonchilik,
9
o‘qituvchilik
) ham ko‘plikda qo‘llanmaydi. Bunday otlarga -lar affiksi qo‘shilganda
ko‘plikdan boshqa ma’no ifodalanadi. Bu ma’no otlarga xos
modal ma’no
deb
yuritiladi. Grammatik son affiksi asosida ifodalanadigan modal ma’nolar
quyidagilardan iborat:
1.Atoqli otlarga –lar qo‘shilganda sulola, avlod, oila, guruh, jamlik ma’nosi
ifodalanadi:
Temuriylar, Boburiylar sulolasi, Salimovlar, Akramovlar oilasi,
Halimalar (kelishdi), Majnunu Farhodlarga arkon bo‘lgan Sharq
. Atoqli otlarning
bir turi bo‘lgan geografik nomlarga qo‘shilganda esa, shu joy anglatgan hududning
barcha qismi anglashiladi:
Samarqandlarni aylanmoq, Toshkentlarni tomosha
qilmoq kabi.
2.Mavhum otlarga -lar affiksi qo‘shilganda ma’no kuchaytiriladi:
uyqularim
qochib ketdi, ko‘ngillarim ozdi, hayollarim to‘zg‘idi
kabi. Xuddi shunday modal
ma’no asli o‘zi bitta yoki juft holda bo‘ladigan otlarga hamda jamlik va yakkalik
tushunchalarni ifodalovchi otlarga –lar qo‘shilganda ham ifodalanadi:
ko‘zlarim
achishdi, qo‘llari toldi, yuraklar orziqdi, sochlar to‘zg‘idi, kipriklar namlandi.
3.Donalab sanalmaydigan otlarga -lar qo‘shilganda tur, nav ma’nosi
anglashiladi:
unlar (1,2-nav ), yog‘lar (paxta yog‘i, sariyog‘, zig‘ir yog‘i), qumlar
(qora, sariq ).
4.Qarindoshlik, yaqinlik ko‘rsatuvchi otlarga egalik qo‘shimchasidan keyin –
lar affiksi qo‘shilganda hurmat ma’nosi ifodalanadi:
bobomlar, akamlar, amakimlar
kabi. Agar -lar affiksi egalik ko‘rsatkichidan avval qo‘shilsa bunday otlar ko‘plik,
shuningdek, boshqa modal ma’nolarga ega bo‘lishi ham mumkin. Qiyoslang:
akamlar-akalarim, amakinglar-makilaring, otamlar-otalarim
. Shuningdek, hurmat
ma’nosida ishlatilgan otlar bilan qaratqich kelishigi vositasida birikkan ba’zi narsa-
buyum otlariga egalik qo‘shimchasidan avval –lar affiksi qo‘shilganda ham hurmat
ma’nosi anglashiladi:
Bobomlarning sovg‘alari, akamlarning ko‘ylaklari,
amakimlarning uylari.
5. Shaxs otlariga (shuningdek, olmoshlarga) –lar qo‘shilganda, ba’zan
piching, kesatiq ma’nosi ifodalanadi:
Tojixon
o‘zlaridan
ibrat olsa, kamina
kuyovlaridan ibrat olsam, turmushimiz yaxshi bo‘lib ketsa, ajab emas. (A. Qahhor)
10
Narsaning birdan ortiqlik tushunchasi morfologik usuldan tashqari quyidagi
unsurlar bilan ham ifodalanishi mumkin:
1) leksik- semantik usul.
Grammatik
jihatdan birlikda bo‘lib, mazmunan ko‘plik anglatuvchi jamlovchi otlar orqali:
xalq,
armiya, to‘da, poda;
2) leksik-sintaktik usul.
Son va ot turkumiga oid so‘zlarni
biriktirish hamda takroriy otlar orqali:
o‘nta kitob, uch o‘rtoq, beshta daraxt, dasta
- dasta gul, qop - qop un, ombor-ombor g‘alla
kabilar. Narsaning birdan ortiqligini
qayd etilgan vositalar yordamida ifodalash mumkin bo‘lsa-da, otning morfologik
ko‘pligi birgina –lar affiksi orqali shakllanadi. Unga (oppozetiv) qarama-qarshi
bo‘lgan grammatik shakl esa birlik hisoblanadi.
Otdan boshqa so‘zlarda son. Grammatik son kategoriyasi otdan boshqa so‘z
turkumlarga ham xos bo‘lib, ular ham birlik va ko‘plikda ishlatilishiga ko‘ra o‘zaro
farqlanadi. Ayni paytda son kategoriyasi bilan qo‘llanadigan so‘zlar ot o‘rnida
ishlatilishi va otlashishi jihatidan ikki guruhni tashkil qiladi.
1. Bevosita ot o‘rnida qo‘llaniladigan ot tipli (bunday so‘zlar ism guruhi deb
nomlanib, ularga mustaqil so‘zlardan ot, sifat, son, olmosh kabilar va fe’lning
harakat noni shakli kiritiladi) so‘zlarning birlik va ko‘plikda ishlatilishi quyidagicha
o‘ziga xos belgilarga ega. Xususan, ism guruhiga mansub
Men, hech kim, hech nima
va
o‘z
olmoshlari har doim birlikda ishlatiladi. Fe’lning harakat nomi shakillari ham,
asosan, birlikda ishlatiladigan so‘zlardandir. Olmoshning boshqa turlari birlik va
ko‘plikda ishlatilishi mumkin:
Sen-senlar, u-ular, biz-bizlar, siz-sizlar, kim-kimlar,
har nima-har nimalar
kabi. Bu olmoshlardan ba’zilariga –lar affiksi qo‘shilganda
ular turli ma’no nozikliklarga ega bo‘ladi: Sen olmoshiga –lar qo‘shilganda
tinglovchi va boshqalarga murojaat yoki tinglovchini kamsitish, mensimaslik
ma’nosi yuzaga keladi:
Senlarga gapirayapman!
O‘zlik olmoshiga –lar
qo‘shilganda esa piching, kesatiq ma’nosi anglashiladi:
O‘zlari qadam ranjida
qilibdilar-da.
2. Ism guruhiga mansub sifat, sifat o‘rnida ishlatiladigan olmoshlar, ba’zi
ravishlar va fe’lning sifatdosh shakli kabi so‘zlarga –lar affiksi qo‘shilganda
otlashish asosida grammatik son tushunchasi yuzaga keladi:
yaxshilar, kattalar,
kichiklar, o‘shalar, shular, avvallari, ilgrilari, ko‘plar, o‘qiganlar, boradiganlar
11
kabi. Miqdor sonlarga –lar qo‘shilgan-da taxmin-chama ma’nosi hosil bo‘ladi:
Soat
ikkilarda uchrashamiz.
Ko‘plik affiksi fe’llarga qo‘shilganda birgalik nisbati hosil
qiluvchi –sh\-ish affiksi bilan sinonim bo‘ladi:
bordilar-borishdi, o‘qidilar-o‘qishdi
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
