|
3.9. SUV 0 ‘LCHASH QURILMALARI
Suv sarflarini oich ash kichik daryolarda, soylarda, ariqlarda,
novlarda, quritish va sug‘orish kanallarida va qurilm alarda har xil
suv oichash qurilmalari yordamida aniqlanadi. Ular gidrom etrik
novlar, suv tashlamalar, diafragmalar, suv oichash nasadkalari,
pristavkalar,
quvurli
suv
oichovchi-regulyatorlar,
belgilangan
o‘zanlar va boshqalar. Gidrom etrik novlar to‘g ‘ri burchakli va
trapetsiodal kesimida boladi. Ular keng bo‘sag‘aIi suv tashlam a
orqali suyuqlikning oqib o'tish sxemasi bo'yicha ishlashadi. Bu
gidrom etrik novlardagi suv sarfini aniqlash uchun suv sathlari farqi
malum bo'lsa yetarli. Shuning uchun faqat suv sathlari N kuzatiladi.
Suv sarfini oichashda devori vupqa suv tashlamalari ishlatiladi, suv
sarfi esa hisoblanadi. Hisoblashda ulardan yuqorida o‘rnatilgan suv
oichash reykasi koisatgan suv sathi (N) va suv tashlam aning yani
(v) malumotlaridan foydalaniladi. Suv tashlam alar yordam ida 0,0005
dan 10 mVs gacha b oigan suv sarfini oichash mumkin. Amaliy
ishda trapetsiodal, uchburchak, to‘g‘riburchakli va parabolik suv
tashlamalari ishlatiladi. (3.2-rasm).
122
%
—
r
*
r
*
3 .2 -ra sm .
Yupqa de vo rli su v ta sh la m a la r:
a)
trap e tsio d a l; b) u ch b urch a kli; v) to 'g 'ri burchakli; g) p a ra b o lik.
3.10. OQIZIQLAR SARFI VA OQIMINI ANIQLASH
Qattiq oqiziqlar oqimi haqida tushuncha.
Daryo, soy, jilg ‘a,
daryocha va kanal suvlarida m a'lum miqdorda qattiq zarrachalar
erim agan
va
erigan
holatlarida
harakatda
boiishadi.
Bu
m ahsulotning suv oqimi bilan m a’lum bir davr davomida masalan
yil davomida, oqib o‘tgan m iqdori qattiq oqiziqlar oqimi deb
ataladi. Suv bilan oqib keladigan erim agan qatiq zarrachalarni
oqiziqlar deb atash qabul qilingan. Oqiziqlar har turli yiriklikdagi
m ineral zarrachalari va organik m oddalardan suvdagi axlatlar,
daraxt shoxlari, ildizlari va boshqalardan iborat. Gidrotexnika
uchun oqiziqlarni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Irrigatsiya kanal-
larida oqiziqlarning mavjudligi ularning kesim ini kamaytirib, suv
123
o'tkazuvchanlik qobiliyatini susaytiradi, turbina va nasoslarning
ishini qiyinlashtiradi, suv omborida yig'ilib, ularning foydali hajmini
kamaytiradi.
Erigan qattiq zarrachalar, asosan, suv oqimidagi kimyoviy
moddalardir. Suv oqimida qattiq oqiziqlar oqim ining mavjudligiga
asosiy
sababchi
mexanik va
kimyoviy erroziya jarayonidir.
M exanik erroziya - yerusti suvlari tomonidan daryoning suv
yig'ish havzasidagi yonbag‘ir erroziyasi, jarlik erroziyasi va o '/an
erroziyasidan iboral. Kimyoviy erroziya asosan grunt suvlarining
tasirida sodir bo'ladi.
Oqish xususiyatlariga ko'ra, daryo oqiziqlari ikki turga-muallaq
oqiziqlar va o'zan tubi oqiziqlariga bo'linadi. M uallaq oqiziqlar
odatda yonbag'ir erroziyasidan hosil bo'lgan mayda zarrachali
jinslardan iborat bo'lib, ular suv bilan aralashib oqadi va shu sababli
suv loyqa bo'ladi.
O 'zan erroziyasi, ko'pincha tog'li qismlarda ancha yirik va og'ir
jinslarni hosil bo'lishga sababchidir. U lar suvga aralashib harakat
kilmaydi. balki suv ostida yumalab, uzoqga bormay to'xtab qolishi
mumkin. Ular o'zan tubi oqiziqlari deb ataladi. Daryo oqiziqlarining
bunday ikki turga bo'linishi albatta, shartlidir. M uallaq va o'zan tubi
oqiziqlari, hamda erigan mineral moddalari sarflari ayrim -ayrim
hisobga olinadi.
Muallaq oqiziqlar sarfini aniqlash.
Muallaq oqiziqlar sarfini
aniqlash quyidagi tartibda olib boriladi:
a) suv sarfi o'lchanayotganda har bir tezlik vertikalida suv
loyqaligini aniqlash uchun suv namunasi olinadi;
b) olingan namuna dastlabki payt ishlashni suv o'lchash
joyida,so'ngra lab orator iyaga yuborilib, unda tahlil kilinadi;
v) suvning loyqaligi hisoblanadi;
g) muallaq oqiziqlar sarfi va oqimi hisoblanadi.
Loyqalikda suv namunasi batometrlar yordam ida olinadi.
Hozirgi paytda amaliyotda batom etrlarning quyidagi turlari
ishlatiladi.
a) Shtanga va yukda o'rnatilgan batometr-butilka;
124
b) vakuum li batometr;
v) shtanga va yukda o‘rnatilgan butilka;
g) N.M .A ksakov batometri.
Shtangaga o‘rnatiladigan batom etr - butilka amaliyotda eng
ko‘p qoilaniladigan asbobdir (3.3-rasm), u bir litrli butilkadan
iborat b o lib , maxsus qisqich yordam ida shtangaga m axkam lanadi.
Butilkaning metall tiqini orqali ikki qiivurcha-suv oluvchi va havo
chiqaruvchi o‘tkazilgan. Bu quvurlarga suvning oqish tezligiga mos
ravishda har turii diametrdagi nasadkalar o‘rnatiladi. Suvning oqish
tezligi
1
m/s dan kam boig an d a suv oluvchi quvurchaga
6
mm
nasadka, tezlik 1-2 va 2 bolgandda esa, 4 m m nasadka o‘rnatiladi.
Havo chiqaruvchi quvurchaga suvning oqish tezligi 1 m/s va 2
m/s gacha boiganda, 1 , 5 - 2 mm nasadka, tezlik
2
m/s dan katta
boiganda, 4 m m nasadka o‘rnatiladi.
3 .3 -ra sm .
S h ta n g a ga o'rn a tilg a n
b a to m e tr-b u tilk a : 1 -h a v o n i
ch iq a ru v c h i q u vu rch a ; 2 -s u v n i
y ig'uvchi; 3 -m e ta ll qopqoq;
4 -b u tilk a n i ushlab tu ru v c h i
e
b elbog'; 5 -s h ta n g a m uftasi;
6 -q is u v c h i vint.
J
Loyqalikga olinadigan suv namunasi shtangaga o‘rnatilgan
batom etr butilka yordam ida integratsion va nuqtali usullarda olinadi.
Integratsion usulda suv namunasini olishni suvning chuqurligi 2 m.
dan kam bolm aganda qollashn i tavsiya etamiz. Suv namunasini
nuqtali usulda olishni suvning chuqurligi
0
,5-2,0 m boiganda
qollaniladi.
Batom etrni suv bilan 0,75 hajmi tolm ag un ch a chuqurlik nuq-
tasida ushlab turiladi. Batometr yordam ida olingan suv nam unalari
125
ustiga vertikal tartib rakam i yozilib bir litr hajmdagi idishlarga
quyiladi va ularni dastlabki qayta ishlash suv o‘lchash joyida va
so'ngra tahlil qilish uchun stansiya laboratoriyasiga jo ‘natiladi.
Suv nam unasini dastlabki qayta ishlashda quyidagilar bajariladi:
Suv namunasi stansiyadan olib kelingan tartib raqam i yozilgan,
og‘irligi oichangan suzgichdan o'tkazlib yoki Ko‘prik suzgich
asbobidan foydalaniladi. Loyqa solingan suzgich laboratoriyaga
olib ketilib, uni quritish shkafida quritiladi, vazni analitik tarozida
oichanadi va suvning loyqaligi hisoblanadi.
Daryodagi har 1 kub. m suvda mavjud bo‘lgan oqiziqlar miqdori
uning loyqaligi deb ataladi va g/m
3
o ich o v birligida ifodalanadi. Suv
loyqaligini hisoblashda quyidagi form uladan foydalaniladi:
p = ^ , g / n f '
Do'stlaringiz bilan baham: | 
