13. maruza matni7

Nazorat savollari: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

18
1.
Ilmiy tadqiqotlarni tashkil etish tarkiblarini ayting? 
2.
Bijg’ish jarayonlarini tushuntiring? 
3.
Fizik-kimyoviy jarayonlarni tushuntiring? 
4.
Mexanik issiqlik fizik jarayonlarni tushuntiring? 
5.
Kimyoviy jarayonlarni tushuntiring? 
6.
Tajribalarni rejalashtirishni tushuntirib bering? 
7.
Tajriba rejasi turlarini tushuntiring? 
8.
Tajribalarni bosqichlarini ayting? 
9.
Ilmiy adabiyotlar bilan ishlash qoidalarini tushuntiring? 
10.
Ilmiy-texnik ma’lumotlar manbalarining klassifikasiyasini bilasizmi? 
MA’RUZA 
№
4 
NAZARIY IZLANISh VA UNING USLUBLARINI MODELLAShTIRISh 
REJA: 
 
1. Nazariy tadqiqotlarning asosiy usullari. 
2. Modellash to’g’risida tushuncha. 
3. Tekshirish natijalarini rasmiylashtirish. 
4. Ilmiy tekshirishlarda statistika usullarini qo’llanilishi. 
Adabiyotlar: 4,10,11,12 
Tayanch iboralar: 
tahlil,
 
sintez, induktiv usul, deduktiv usul, ilmiy 
abstraklashtrish, formalizasiya, matematizasiyalash usuli, analogiya usuli, model, 
modellash, matematik statistika. 
1. Nazariy tadqiqotlarning asosiy usullari. 
Tadqiqot usuli bu shunday 
qabul qiluvchi birlashma, u yangi ilm yoki ilmni rivojlantirish uchun, maqsadga 
erishish uchun ishlatiladi. 
Har bir ilm tarmog’iga uziga xos konkret yoki maxsus tadqiqot usullari 
mavjud. Bir xil konkret tadqiqot usullar ko’p fanlarda qo’llanilishi mumkin, 
masalan: matematika usuli, bir xillari esa faqatgina bitta fanda, ilmda qo’llanilishi 
mumkin. Konkret ilmiy usullar konkret obyektni, manbani aniqlash, o’rganish 
uchun qo’llanadi va uning maqsadi bu manbalarning xususiyatlarini, xossalarini 
aniqlash va ilmiy muammoning amaliy tomonlarini qidirishga yo’nalgan. 
Ilmiy - tadqiqot va ilmiy texnik ishlarda qo’llanadigan asosiy nazariy 
tadqiqotni usullarini ko’rib chiqamiz. 
Tahlil
- ilmiy bilimni usuli. Tahlil konkret olingan obyektni har tamonlama 
tavsirlab beradi va eng muhim kerakli tamonini aniqlashga imkon yaratib beradi. 
Sintez
– bu obyektni yoki guruh obyektlarning ilmiy tadqiqot usuli deb 
hisoblanadi, va murakkab sistemalarni izlanish uchun qo’llanadi. Sintez tahlil 
usulidan so’ng ishlatiladi. Demak tahlil va sintez uzaro bog’langan va bir birini 
to’ldirib turadi. 
Induktiv usul
– birlanma shaxsiy voqyealarni kuzatish uchun qo’llanadi. 
Birlik xulosadan umumiy xulosalarga o’tishga imkon yaratadi, faktlarni 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

19
birlashtiradi. Tabiiy va amaliy ilmlarda induktiv usul eng tarqalgan usul deb 
ifodalanadi. Bu usul bo’yicha anik obyektlarning va faktlarning xususiyatlarini hali 
tadqiqot qilinmagan obyektlarga, ishlarga taqqoslash mumkin. Masalan: bir 
muncha tajribalar shuni ko’rsattiki temir, mis, olovo qizitish jarayonida kengayadi 
va umumiy xulosa qilish mumkinki barcha metallar qizitish jarayonida kengayish 
xususiyatga egadir. 
Deduktiv usuli
- induktiv usuliga qaraganda umumiy faktlardan, xulosalardan 
shaxsiy faktlarga obyektlarga, xulosalarga o’tishga imkon beradi. Qoidalardan, 
konunlardan shaxsiy qoidalar olib chiqaradi. Shu jumladan konkret fanlarda, 
ilmlarda qo’llanadi, va umumiy aksiomalardan shaxsiy bog’lanishlar olib 
chiqadi. Deduktiv usuli sintez, tahlil usullar kabi, zarur usullar qatoriga kiradi.