А. Ш. Бекмуродов, Я. К. Карриева, И. У. Нематов, Д.Ҳ. Набиев, Н. Т. Каттаев, Г. А. Абдилакимов

K
K
T
T
C
T
(10.2.5.) 
бу ерда: 
Т
1
ва 
Т
2
– таққосланаѐтган вариантлар бўйича йиллик маҳсулот 
таннархи. 

---

129 
К
1
=0 экан, унда таққослама самарадорлик кўрсаткичи 
Е
с
абсолют 
самарадорлик кўрсаткичига айланади ва уни рентабеллик (
R
) орқали белгилаш 
мумкин, яъни: 
2
2
1
K
T
X
R
(10.2.6) 
Ҳақиқатдан ҳам, К
1
=0 бўлса биринчи вариант бўйича амортизация ҳам 
нолга тенг, 
Т
1
эса,
Х
1
га тенг бўлади (Т
1
=Х
1
). (Х-харажатлар). 
Шундай қилиб, (Х
1
-Т
2
) йиллик тежашга олиб келаѐтган 
К
(К
2
, К
1
=0 да) 
капитал қўйилмалари амалга оширилмоқда. Капитал қўйилмалар самаралими 
ѐки йўқми деган саволга қуйидаги кўрсаткич ѐрдамида жавоб бериш мумкин: 
CK
T
X
2
1
ѐки
0
2
1
CK
T
X
(10.2.7.) 
Ҳақиқатдан ҳам, агарда рентабеллик катталигини 
С
билан таққосланса, 
унда 
К
2
самарадорлигининг шарти бўлиб 
E
K
T
X
R
2
2
1
)
(
хизмат қилади. 
Агарда объектнинг хизмат муддати (
Т
) даги жорий харажатлар тежамини 
ҳисобга олсак, унда лойиҳа самарадорлиги қуйидаги тенгсизлик билан 
аниқланади: 
0
)
(
)
1
(
1
)
1
(
2
1
K
X
X
C
C
C
T
T
Объект хизмат кўрсатиш муддатидаги СДД: 
K
X
X
C
C
C
CDD
T
T
T
)
(
)
1
(
1
)
1
(
2
1
Капитал қўйилмалар самарадорлигини аниқлаш учун ўртача йиллик соф 
даромад (аннуитет) дан ҳам фойдаланиш мумкин. Аннуитет йиллик тежам 
катталигидан кичик бўлмаса, капитал қўйилмалар варианти самарали 
ҳисобланади. 
1
)
1
(
)
1
(
)
(
2
1
T
T
E
C
C
K
K
X
X
(10.2.8.) 
Лойиҳа самарадорлиги даражасини эса, ДИМ кўрсаткичи ѐрдамида 
аниқлаш мумкин. СДД
Т
=0 даги даромадлилик – бу ДИМдир. 
Пул оқими унсурларининг ҳар хил вақтда пайдо бўлиши муносабати 
билан уларни ўзаро таққослаш муаммоси туғилади. Чунки, ҳар хил вақтда 
олинган бир хил пул суммаларини тенг қийматли деб бўлмайди. Бизнеснинг 
―олтин‖ қоидасига мувофиқ: бугунги пуллар эртага олинадиган пуллардан 
қимматлироқдир. 

---

130 
Молиявий таҳлилларда вақт омилини ҳисобга олишга бўлган турли 
ѐндашувлар қўлланилади. Энг тарқалган услуб бу келажакдаги неъматлардан 
ҳозиргиси афзаллироқ эканлигининг нисбий даражасини акс эттирувчи ва 
таққословчи функция услубидир. Амалиѐтда, кўп ҳолларда ушбу мақсад билан 
мураккаб фоизлар кўринишидаги функция қўлланилади. Бундай ѐндашувда 
пулларнинг жорий ва келажакдаги қийматлари мураккаб фоиз формуласи билан 
ўзаро боғланган: 
S
n
= S
o
– (1 + r)
n
(10.2.9.) 
бу ерда:
S
n
–пул маблағларининг жорий суммаси; 
S
о
-n та бир хил вақт оралиқларидан кейинги пул маблағлари 
суммаси (пулларнинг қўшилган суммаси); 
r 
–бир вақт оралиғидаги даромадлилик ставкаси (фоиз ставкаси). 
Бунинг маъноси шундаки, агарда r йиллик даромадлилик ставкасига эга 
бўлган ишга S
о
сўм пул қўйилса, унда n-йилдан сўнг биз S
n
сўм пулга эгалик 
қилишимиз мумкин бўлади. Ва аксинча, жорий вақтга келтирилган, S
n
келажакдаги пул суммасининг реал қиймати, қуйидаги формула бўйича 
баҳоланади: 
n
n
o
dm
S
S
(10.2.10.) 
бу ерда:
d m
n
–дисконт кўпайтирувчиси; 
r 
-ставкаси бўйича, n даврига тегишли бўлган дисконт 
кўпайтирувчи қуйидаги тарзда аниқланади: 
dm
n
= 1/(1+r)
n
(10.2.11.) 
Демак, келажакдаги даромадларни жорий вақт даврига олиб келиш 
жараѐни дисконтлаш дейилади, яъни, бугунги олинган бир сўм, бир йилдан 
сўнг олинадиган бир сўмдан янада юқорироқ баҳоланишини акс эттиради. 
Бунинг сабаби фақатгина инфляция эмас, балки даромадларни кўпайтиришнинг 
турли имкониятлари мавжудлиги ва улардан воз кечиш келажакдаги муайян 
пул суммасини йўқотиш билан тенгдир. Дисконт меъѐрини танлаш 
инвестициявий таҳлилнинг мураккаб муаммосидир. Бозор иқтисодиѐти 
шароитларида дисконт меъѐри биринчи навбатда корхона пул ресурсларини 
ишлатиш бўйича алтернатив инвестициявий имкониятларни акс эттириши 
лозим. 
Дисконтлаш 
операцияси 
инвестициявий 
лойиҳалар 
самарадорлигини 
баҳолашда кенг қўлланилади, чунки у вақтнинг турли даврларига тегишли 
даромад ва харажатларни таққослаш имконини беради. 

---

131