Qarshi davlat universitetining pedagogika instituti "tasdiqlayman"

Shaxsning uzini anglashi, «MEN» siymosi. 
Kishi uz moxiyati–ga kura ijtimoiy xisoblangan munosabatlar 
tizimiga kirgan, odamlar bilan uzaro birgalikda xarakat kilgan va munosabatda bulgan xolda uzini atrof muxitdan 
aloxida ajratib kursatadi, uzining jismoniy va psixologik xolati, xarakatlari va jarayonlarining subyekti sifatida aks 
etadi. Uzi uchun «boshkalarga» karshi turgan va ayni chogda ular bilan boglik bulgan «MEN» sifatida namoyon 
buladi. 2–3 yoshli bolalardayok «MEN» siymosi shakllana boshlaydi.( «Seniki emas – meniki», «menga besh» va 
xokazo (I. Kon). 
Katta yoshdagilarda uz xususiy «MEN»siymosi kat’iy shakllanadi. («MEN–siymo», «MEN–konsepsiya»). 
«MEN» siymosi – individning uzi xakidagi nisbatan barkaror, kuprok yoki ozrok darajada anglanilmagan, betakror 
deb xis kilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshkalar bilan uzaro birgalikda xarakat kilishda ana shunga 
asoslanadi.
Xar kanday yul–yurik kabi «MEN» siymosi uchta komponentni uz ichiga oladi: birinchisi – kognitiv tarkibiy 
kism; ikkinchisi – xissiy-baxolash tarkibiy kism; uchinchisi – xulk–atvor–irodaviy tarkibiy kism. 
«MEN» siymosi – ijtimoiy munosabatlarning xam shart–sharoiti va xam okibatidir. «MEN» siymosi xosil 
bulishining yana bir kurinishi «xayoliy MEN» dan iboratdir. Agar iloji bulsa, orzu kilingan darajaga yetish, umuman 
uzining tasavvur kilganidek bulib kolish istagida ekanligini aytib kuyish kerak. «MEN»ning bu xildagi siymosi 
ayniksa uspirinlik davrida juda katta axamiyatga ega. 
Uziga uzi baxo berish – shaxsning uzi tomonidan uziga, uz imokniyatlariga, boshkalar orasidagi fazilatlariga 
va uz urniga baxo berilishidir. Bu shaxsning uzini anglab yetishini psixologiyada ancha muxim va eng kup 
urganilgan jixati xisoblanadi. Uziga uzi baxo berish orkali shaxsning xulk – atvori tugrilanib, tartibga solib turiladi.
Psixologiyada kishining uziga uzi beradigan baxoni, uning mikdoriy va sifat tarifini aniklashning bir kator 
eksperimental metodlari mavjud. (Uz–uzini tekshirish testlari, uz–uzini kuzatish, kundalik yuritish). 
Uchta kursatgich – uziga uzi baxo berish, kutilgan baxo, guruxning shaxsga bergan baxosi – shaxsning 
tuzilishiga kiradi va kishi buni xoxlaydimi yukmi, u uzining guruxdagi kayfiyatini, uzi erishgan natijalarini 
muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz ekanligini uziga va tevarak atrofdagilarning unga nisbatan nuktai nazarlarini 
belgilaydigan subektiv vositalarni xisobga olishga majburdir.
Anglashilmaganlik – bu nazorat kilinmaslik degani emas. Axamiyatga molik baxo shaxs kamolotiga ta’sir 
kursatadi. Uziga uzi baxo berish shaxs intilishlari darajasi bilan chambarschas boglikdir.

---

Shaxs kishining konkret–tarixiy xayot kechirishi sharoitlarida, faoliyat jarayonida shakllanadi. Shaxs 
shakllanishi jarayoni guruxlarda va jamoada amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiyaga xam boglikdir.
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lo-tincha pkZts! — ajralmas, alohida zot degan 
ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‘lom 
(esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan akli za-iflar 
ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigi-na shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha 
zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. 
Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun 
bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega-dir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabat-lar 
tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu 
tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan ta-nisha boradi. Ijtimoiy qurshov 
(oila a’zolari, mahalla ahli, ja-moatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (ki-shilarning og‘ushida, 
ularning qalb to‘risida) odamning bundan ke-yingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va 
irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xu-susiyatli munosabatlar majmuasini vujudga 
keltiradi. 
Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli deb 
tushuntirish va unda faol-likni inkor etish o‘ta bahsli fikrdir. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, shaxsning 
ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayoni odamning o‘zicha amalga oshirayotgan faolsyatiga va uning bilan qan-day 
maqsad ko‘zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ru-hiy dunyosi orqali namoyon bo‘ladi. Odatda, 
faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy ko‘nik-malarida ko‘zga 
tashlanadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, faollik shaxsning atrof-muhitdagi voqelikni egallashga intilgan sa’y-
harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o‘z istiqbo-li uchun yo‘l-yo‘riqtanlashda, uni o‘zlashtirishda, 
hayotda o‘z mavqei va o‘rnini topishda gavdalanadi. 
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllari-ni yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni 
vujudga keltirish imkoni yatiga ega. Hayetda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimdadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa 
birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zgatuvchilar 
ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismla-ri (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi 
yig‘in-disi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri — bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. 
Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikma-si tushuniladi. Individuallik 
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘in-disi, iroda, 
faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dumyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabi-
lar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, 
yaqin odamdan ayrilgan-ligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda 
takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning man-gulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadr-
qim-mati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qili-shi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan 
o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. 
Odam jamiyatdaturli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‘pincha, ularda har xil vazifalarni (funksiyalarni) 
bajaradi, o‘zaro hech bir o‘xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning «egovi», injiq, «zo‘ravon» 
bola o‘z tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona harakat qilib, o‘zini tamoman boshqacha tutadi. Shuningdek, jiddiy, 
talabchan va xizmat vaqtida boshqalarga qo‘shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida, hashar va 
hamkorlikda, ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida kelti-rilgan masalalardan bitta 
odamning o‘zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda 
odam turli-tuman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo‘lgan jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi, 
uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqa-sida va shu singarilarida o‘z zimmasiga olgan 
rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki o‘zaro hamohang tarzda o‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, 
xislatlarining, sifatlarining bir-biri-ga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri bo‘lib, undagi 
qarama-qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko‘rsatkichi uningturli vaziyatlarda 
bajariladigan rollarning o‘zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisoblanadi. 
Inson jamiyatningturli guruhlarida odamlarning o‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari qanchalik rang-
barang bo‘lmasin, tur-mushdagi mavqei ko‘p ma’no, ko‘p qirrali xususiyatga ega bo‘lishidan qat’i nazar, inson 
shaxsiga to‘la mos keladigan haqiqiy tavsif be-rish imkoniyati saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning 
o‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining indivi-dualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan 
emas, bal-ki uning ishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni^o‘zlashtirishga nis-batan munosabatini o‘rganish orqali 
beriladi. O‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil, huquqiy 
jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida ko‘rsatilishicha, 
shaxsning psixo-logik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati, tempe-rament xususiyatlari, irodaviy 
sifatlari, akliy qobiliyatlari, is-te’doddarajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his-siyoti va shu 
kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-hida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. 
Bu esa, o‘z navbatida gsh.xsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat’iyligi, stereotipligi to‘g‘risidagi fikrni qat’iy 
tasdiqlashga imkon yaratadi. 

---

Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar) uzluksiz ravishda o‘zgarib turishi, 
ijtimoiy guruxlar-da, hayotiy vaziyatlarda odam o‘z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o‘zgarishi, 
yoshni ulg‘ayib borishi ham shaxsning psi-xologik qiyofasi (milliylik, etnik ta’sir asosida) muayyan daraja-da 
barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qat-nashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy 
xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‘indisining doimiyligi bilan 
uzviy bog‘liqdir. Biroqbiz qayd qilib o‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki shaxsni psixik tuzilishining 
o‘zgarishi jahon psixologlarining bir qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar odamning yashash muhiti, 
amalga oshiradigan faoliyatida namoyon bo‘luvchi hisoblanib, ular ijtimoiy ta’sir, tarbiya sharoitiga bevosita 
aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o‘zgaruvchan xusu-siyatlari inson xislatlarining yaxlitligi va 
o‘zaro bog‘liqligidan, yatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimdadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa 
birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilar 
ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismla-ri (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi 
yig‘in-disi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi. 
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. 
Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikma-si tushuniladi. Individuallik 
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘in-disi, iroda, 
faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabi-lar 
kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin 
odamdan ayrilgan-ligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi 
fazilatlar murakkab voqelikning man-gulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadr-qim-mati va 
nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qili-shi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli 
va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. 
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‘pincha, ularda har xil vazifalarni 
(funksiyalarni) bajaradi, o‘zaro hech bir o‘xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning «egovi», 
injiq, «zo‘ravon» bola o‘z tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona harakat qilib, o‘zini tamoman boshqacha tutadi. 
Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat vaqtida boshqalarga qo‘shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida, 
hashar va hamkorlikda, ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida kelti-rilgan masalalardan 
bitta odamning o‘zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan bir-biriga qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda 
odam turli-tuman vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mutanosib bo‘lgan jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi, 
uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqa-sida va shu singarilarida o‘z zimmasiga olgan 
rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki o‘zaro hamohang tarzda o‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, 
xislatlarining, sifatlarining bir-biri-ga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri bo‘lib, undagi 
qarama-qarshilik, ziddiyat va .shakllanib ulgirmagan xususiyatlarning ko‘rsatkichi uningturli vaziyatlarda 
bajariladigan rollarning o‘zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisob-lanadi. 
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari qanchalik rang-
barang bo‘lmasin, tur-mushdagi mavqei ko‘p ma’no, ko‘p qirrali xususiyatga ega bo‘lishidan qat’i nazar, inson 
shaxsiga to‘la mos keladigan haqiqiy tavsif be-rish imkoniyati saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning 
o‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining indivi-dualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan 
emas, bal-ki uningishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni o‘zlashtirishga nis-batan munosabatini o‘rganish orqali 
beriladi. O‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil, huquqiy 
jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida ko‘rsatilishicha, 
shaxsning psixo-logik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati, tempe-rament xususiyatlari, irodaviy 
sifatlari, aqliy qobiliyatlari, is-te’doddarajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his-siyoti va shu 
kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-hida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. 
Bu esa, o‘z navbatida shtasdiqlashga imkon yaratadi. 
Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar) uzluksiz ravishda o‘zgarib turishi, 
ijtimoiy guruhlar-da, hayotiy vaziyatlarda odam o‘z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o‘zgarishi, 
yoshni ulg‘ayib borishi ham shaxsning psi-xologik qiyofasi (milliylik, etnik ta’sir asosida) muayyan daraja-da 
barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qat-nashadigan uning yashash sharoitlari, jismoniy 
xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‘indisining doimiyligi bilan 
uzviy bog‘liqdir. Biroqbiz qayd qilib o‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki shaxsni psixik tuzilishining 
o‘zgarishi jahon psixologlarining bir qator tadqiqotlarida o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar odamning yashash muhiti, 
amalga oshiradigan faoliyatida namoyon bo‘luvchi hisoblanib, ular ijtimoiy ta’sir, tarbiya sharoitiga bevosita 
aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o‘zgaruvchan xusu-siyatlari inson xislatlarining yaxlitligi va 
o‘zaro bog‘liqligidan, tarkib topuvchi murakkab birlikdan iboratdir. Odatda, shaxsni psixologik jihatdan o‘rganish 
o‘z tarkibiga ikki asosiy ilmiy muammoni qamrab oladi.