Mavzu Konstruktorlik hujjatlari. Aksonometrik proyeksiyalar

---

Mavzu-7
. 
Konstruktorlik hujjatlari. Aksonometrik proyeksiyalar.
 
Reja: 
1. Konstruktorlik hujjatlari. Standartlar. Standartlarni va konstruktorlik hujjatlarining 
turlari. 
 2. Chizmalarni taxt qilish. Formatlar. Masshtablar. Chiziqlarning turlari. 
Shriftlar.O`lchamlar quyish qoidalari. 
 3. Asosiy yozuv va ularni o`quv chizmalarida bajarish. 
4. Detall elementlarining geometriyasi. Detall qiyofasining geometrik asoslari. Jism 
sirtlarining kesishuvi 
Buyumlar chizmalarining keng mikyosda ishlatilishi va ularni xar xil kUrinishda bajarilishi 
buyumni tay- yorlashda birmuncha kiyikchiliklar kelib chikishiga sabab buldi. Masalan, 
mashinasozlikning rivojlanishi de- tallarning yagona nusxasinn tayyorlash va bu nusxa 
chizmalarini ma’lum bir koidaga amal kilib bajarilishi zarurligini takozo kiladi. Sobik Ittifokda 
bu koidalar davlat standartlari bilan belgilangan. Xoznr- gi vaktda xamma standartlar bitta 
konstruktorlik xujjatlarining yagona tizimiga (ESKD)1 birlashti- rilgan. Keyinchalik xalkaro 
standartlashtnrish tashki- lotlarining takliflari xisobga olinib, ESKD tarkibi- ga kushimcha 
standartlar kiritildi. 
ESKD tarkibiga kiruvchi standartlar kuyidagi tasnifiy guruxlarga bulinadi va xar biriga shifr 
belgilanadi (1-jadval). 
Darslikda I, 2, 3. 4 va 7 grupladagi standartlarga kiruvchi materiallar va sobik, ittifokda 
tasdnklangan SEV standartlari ga tushuncha berilgan. Standart SEVning kup kismi sobik 
ittifokdagi standartlarga mos keladi. SHuning uchun standartlar belgilanganda, masalan, GOST 
2.301 -68 (st SEV 1181 -78) ' «Formatlar» kurinishida yoziladi. ESKD tarkibiga kiruvchi stan- 
dartlarda buyumlar turlari, konstruktorlik xujjatlarining turlari va ularni tayyorlash kabilar 
kursatilgan. Buyum turlari. Buyum deb, sanoat korxonalarida (GOST 2.101.68* (stSEV 364 — 
76) ga asosan) ishlab chikiladigan xar kanday predmet va predmetlar tuplamiga aytiladi. 
Buyumlar standartga muvofik detallar, yigma birlik- lar, komplekslar va komplektlarga 
bulinadi. 
Gruppaniig shifri Standartlarning grupladagi no mi 
Standart radamlari 
0 
U mumiy doidalar 
GOST 2.001—70 GOST 
2.034—83 
1 
Asosiy doidalar . 
GOST 2.101—68 GOST 
2.124—85 
2 
Konstruktorlik dujjatlarida buyumlar 
tasnifi va belgilari 
GOST 2.201—80 
3 
CHizmalarni tayyorlat buyicha umumiy 
doidalar 
GOST 2.301—68 GOST 
2.321—84 
4 
Mashina soalik va asbobsozlik 
chizmalarini bajarish doidalari 
GOST 2.401—68 GOST 
2.430—85 
1 ЕСКД Единая система конструкторской документации (конструкторлик хужжатларининг ягона 
тилими). 

---

5 
Konstruktorlik dujjatlarini disobga olish, 
sadlash, dublikat- larini olish, uzgartishlar 
kiri tish doidalari 
GOST 2.501—68... GOST 
2.505—82 
b 
Ekspluatatsiya va remont 
GOST 2.601—68... 
z^u jjatlarini bajarish soida- lari 
GOST 2.609—79 
7 
CHizma bajarish doidalari va ularda 
dUllakilldigan grafik belgilar 
GOST 2.701—76 GOST 
2.797—81 
8 
Suriyaish va kemasozlik dujjatlarini 
bajarish doida- lari 
GOST 2.801—74 GOST 
2.857—75 
9 
Konstruktorlik dujjatlarini tayyorlash 
buyicha dolgan damma standartlar 
Detal deb, nomlari buyicha bir jinsli va markali materialdan 
YIRISH
usullarining ishtirokisiz 
tayyorlan- gan buyumga aytiladi. Masalan, val, porshen, shatun, kuyma korpus kabilar. 
Yirma birliklar deb, tarkibiy kismlari Uzaro payvandlash, elimlash, parchinlash va rezba 
yordamida max,kalash kabi usullar bilan biriktirilgan buyumlarga aytiladiMasalan, stanok, 
avtomobil, telefon apparati va boshkalar. Kompleks — bu ikki va undan ortik maxsuslashti- 
rilgan buyumlar tayyorlovchi korxonada yigish usuli bilan birlashtirilmagan, lekin uzaro bir-
biriga boglik eks- pluatatsion vazifalarni bajarishi kuzda tutilgan buyum.Kompleksdagi x,ar bir 
buyum kompleks uchun bir necha asosiy vazifalarni bajarishga xizmat kiladi. Masalan, sex-
avtomat, zavod-avtomat, telefon-avtomat stansiyasi.Bundan tashkari kompleksdagi detallar, 
yigma bir- liklar va komplektlar yordamchi vazifalarni bajaradi. Masalan, detallar va yigma 
birliklar ishlash joyida kompleksni urnatish, extiyot kismlar komplekti vaboshkalar.
„Komplekt deganda, tayyorlovchi korxonada 
HHFHUI 
usuli bilan birikti ril magan, 
umumy yordamchi xa- rakterdagi vazifalarga ega bulgan ikki va undan ortik buyumlar 
tushuniladi. Masalan, extiyot kismlar komplekti, ulchash zpparatlari komplekti va boshkalar.’ 
Ukuv jarayonlarida asosan detallar va ularning yigma birliklari kullanadi. 
Konstruktorlik kujjatlari turiga asosan chizma va yozma bayonli xujjatlar kiradi. Bu xujjatlar 
aloxida yoki birgalikda buyumning tarkibi, tuzilishi va uni tayyorlash, tekshirish, kabul kilish, 
ishlatish xamda ta’mirlash xakidagi ma’lumotlarni uz ichiga oladi va GOST 2.102—68* 
(STSEV 4768—84)^ buyicha detal chizmasi, yigish chizmasi, umumiy kurinish chizmasi, 
nazariy chizma, gabarit chizma, urnatish chizmasi, chizma, tavsiflash, tushuntirish xati, 
texnikaviy shartlar va boshka jujjat turlariga bulinadi. 
^Detal chizmasi deb, detalning tasviri va uni tayyorlash, nazorat kilish uchun etarli bulgan 
ma’lu- motlarni uz ichiga olgan dujjatlarga aytiladi. Yigish chizmasi deb, yigma birligining 
tasviri va uni yigish, tekshirish dakidagi ma’lumotlarni kursatuvchi dujjatga aytiladi. Bu 
chizmaga, shuningdek elektr, gidro va pnevmo urnatish chizmalari dam kiradi. Umumiy kurinish 
chizmasi deb, buyumlarning tuzilishini va ularning tarkibiy kismlarining uzaro darakatini 
aniklovchi dujjatga aytiladi. Urnatish chizmasi deganda, buyumning sod- dalashgan tasviri va 
uni urnatish uchun kerakli bulgan ma’lumotlarga ega bulgan dujjat tushuniladi. 

---

туташ ингичка чизик билан
I 
Sxema deb, buyumning yoki uning tarkibiy kismlarini va ular urtasidagi uzaro boglanishning 
shartli tasviri yoki belgilanishini kursatuvchi dujjatga aytiladi. Spetsifikatsiya deb, yigma birlik, 
kompleks va komplekt- larning tarkibiy kismlarini aniklovchi dujjatga aytiladi. Tushuntirish xati 
deb, buyumning tuzilishini va uning darakat uslubini, shuningdek uni ishlab chikishdagi 
texnikaviy va iktisodiy kursatkichlarni tasdiklovchi dujjatga aytiladi. 
Texnikaviy shartlar deb, buyumni tayyorlash, kuzatish, kabul kilish yoki tegishli joylarga 
yuborish kabi boshka konstruktorlik dujjatlarida kursatish maksadga muvo- fik bulmagan 
talablarni uz ichiga oluvchi dujjatga aytiladi. Konstruktorlik dujjatlari ishlab chikish dara- jasiga 
karab loyidalash (texnikaviy takliflar, eskiz va loyidalar) va ish dujjatlariga bulinadi. 
GOST 2.102—68* ga muvofik konstruktorlik dujjatlari bajarish usullariga karab kuyidagila„rga 
bulinadi: a) Originallar — xodlangan materialda bajarilgan bulib, asl nusxalar tayyorlash uchun 
ishlatiladi. b) Asl nusxalar — dar kanday materialda bajarilgan va mas’- ul shaxslarning imzolari 
bilan rasmiylashtirilgan, nusxa kuchirish imkoniyatiga ega bulgan dujjat. v) Dub- likatlar — 
istalgan materialda, asl nusxalardan olin- gan nusxalar bulib, asl nusxaning kiymatini saklovchi 
va uni (asl nusxalarini) kayta tiklash, shuningdek nusxalar kuchirish imkoniyatiga ega bulgan 
dujjat. g) Nusxalar — asl nusxaning kiymatini saklab koluvchi dujjat bulib, buyumni ishlab 
chikishda va ta’mirlash ishlarida foydalanish uchun kerak bulgan dujjatdir. ) Eskiz xujjatlari — 
bu ishlab chikarishda bir marta foydalanish uchun muljallangan xujjatdir. 
Ukuv jarayonlarida kurs va diplom ishlarini baja- rish uchun asosan detal chizmalari, 
umumiy kurinish, yigish chizmasi, sxemalar, jadvallar tasnifi, tushunti- rish xati kabi xujjatlar 
ishlab chikiladi. Kuyida ukuv ishlarini bajarish uchun zarur bulgan detallar chizmasi- ni 
rasmiylashtirish koidalari (umumiy kurinish, yigma chizmasi va spepifikaniyalar) kursatilgan. 
CHizmalar konstruktorlik xujjatlarining yagona tizimiga kiruvchi formatlar, masshtablar, 
chizik turla- ri, shriftlar, asosiy yozuvlar va b. k. koidalarga asosan taxt kilinadi.