Tu`rli mu`lkshilik sha`riyatinda respublikada kishi ha`m jeke isbilermenlikti qollap –
quwatlaw haqqinda 1995 jil 14 fevraldag`i Ministrler sho`lkeminin` №55 qararinda O`zbekstan
territoriyasindag`i barliq isbilermen bankler kishi ha`m jeke isbilermenlerge esap schetlarin 3
ku`n ishinde olardin` arzalari ha`m ha`kimiyatta dizimge aling`ani haqqindag`i guwaliqlari
35
tiykarinda basqa kereksiz hu`jjetlr talap qilmay aliniwlari haqqinda ko`rsetpe berilgen. Bul qarar
arqali respublikada min`lap kishi ha`m jeke isbilermenlik ka`rxanalarin payda ettiriliwine
imkaniyat jaratilip, bul tarawdag`i ka`rxanalar sani ku`nnen ku`nge ko`beyip barmaqta. Sonin`
menen birge kishi ha`m jeke isbilermenler shet ellik mu`lk iyeleri, isbilermenler menen
birgelikte xizmet alip baratug`in bolsa, ma`mleket valyuta operatsiyalarin alip bariwg`a ruxsat
berdi. Respublika bankleri menen isbilermenler ortasinda bolatug`in sha`rtnamalar, tovarlar
sawdasi, xizmetler boyinsha bolatug`in to`lemlerdi erkin konvertatsiyalastirilg`an valyutada
a`melge asiriliwi mu`mkin.
Isbilermenlerdi bankler menen bolatug`in operatsiyalarinda tu`rlik erkinlikler qoyg`anin
sonda ko`rinedi, jeke isbilermen o`z fondin O`zbekstannin` tu`rli banklerinde o`z esap
schetlarinda saqlawi, kredit ha`m kassa operatsiyalarin orinlaw huqiqina iye bolip esaplanadi.
Bankler menen isbilermenler ortasindag`i qatnasiqlardi a`mel qilip atirg`an nizamlarg`a ha`m
sha`rtnamalarga tiykarlanip pul o`tkeriw joli menen esap – kitaplar alip bariliwi mu`mkin.
Bankler isbilermen schetinda pul qarjilari qimbat baxali qag`azlar ha`m basqa za`ru`r a`hmiyetke
iye bolg`an hu`jjetlerdi saqlawi menen kepillik beredi. Bankler isbilermenler ha`m klientler
menen bolatug`in operatsiyalardi pul iyesi ta`repinen tapsiriw qag`azi bankke kelip tu`siwi
menen12 – 13 saat dawaminda keyingi operatsiyalar orinlaniwi za`ru`r.
Mu`lk iyeleri esabina pul o`tkeriw qala ishinde 4 ku`n jumis ku`ninde, wa`liyat ishinde 5
jumis ku`ninde, respublika ishinde 10 jumis ku`ninde orinlaniwi lazim. Eger bul nizam sha`rtleri
buzilsa klientke jilliq protsent mug`darinda bank shtraf to`leydi. Bank klientlerdin` arzasina
qaray olarg`a tiyisli operatsiya orinlaydi. Bankler isbilermenlerdi Respublika Orayliq banki
ta`repinen kirgizilgen o`zgerislerdi, qag`iydalardi a`sirese esaplar boyinsha naqlay pulsiz
tu`rdegi operatsiyalar boyinsha o`zgerisler haqqinda isbilermenge xabarlaydi. Bank o`z waqtinda
klientti keshigip o`tkergen operatsiyalari ushin puldi naduris perevod qilg`ani ushin bank ayipker
sipatinda ha`r bir ku`ni ushin klientke o`tkerilip atirg`an summanin` 3% mug`darinda bank shtraf
to`leydi. Isbilermen ta`repinen bankke naduris mag`liwmat berilgen bolsa (misali, pul o`tkeriw
boyinsha klienttin` adresi naduris ko`rsetilgen bolsa) klientler 5000 som shtraf toleydi, eger sol
jag`day ja`ne ta`kirarlansa xizmet ju`rgiziwi toqtatiladi.
Isbilermenler menen bank ortasindag`i kredit beriw boyinsha bolatug`in operatsiyalar eki
ta`rep ortasinda imzalang`an sha`rtnama tiykarinda a`melge asiriladi. Operatsiyalardi na`tiyjeli
orinlaw ushin ha`r bir isbilermen «Bankler ha`m bank xizmeti haqqinda»g`i Respublika
nizamlarin teren` u`yrenip, og`an a`mel qiliw lazim.
Bazar ekonomikasinda isbilermenlik ka`rxanalarinin` o`miri ha`m ekonomikaliq xizmeti
valyuta operatsiyalari menen baylanislilig`i belgili. Isbilermenlik ka`rxanalari sirtqi
ekonomikaliq xizmetin a`melge asiriwda da milliy valyuta ha`mde shet el valyutasinda
operatsiyalardi orinlawg`a tuwri keledi. A`sirese sirtqi sawda tuwridan-tuwri valyuta
operatsiyalari menen baylanisli esaplanadi.
Valyuta operatsiyalari valyuta kursi boyinsha eki ta`rep valyutasi qatnasi salistirilip
a`melge asiriladi. AQSh dollari valyuta kodirovkasinda baza sipatinda xaliq araliq maydanda
qabil etilgen. Basqa ma`mleketler valyutasi kurs boyinsha AQSh dollarina salistirilip bariladi.
Dollar kursi turaqli bolmay, bul da o`zgerip turadi. Valyuta kursinin` o`zgerip turiwi ha`r
ku`ni de boliwi mu`mkin. Sonin` ushin bankler kursti bank xizmet baslaw aqtindag`i yamasa
jabiliwi waqtindag`i kurslar boyinsha esap-kiap jumislarin alip baradi. Valyuta kursinin` o`zgerip
bariwi haqqinda ha`r ha`ptede gazetada keste berip bariladi. Bul informatsiya isbilermenlerdin`
ekonomikaliq xizmetinde za`ru`r bolip esaplanadi. Valyuta operatsiyalarinda tiykarg`i orinda
kredit, qimbat bahali qag`azlar, valyutani payda aliw maqsetinde satip aliw ha`m satiw siyaqlilar
iyeleydi. Xojaliq ju`rgiziw protsessinde ha`zirgi kishi ha`m jeke mu`lk iyeleri valyuta esap-kitap
schetina iye boliw huqiqin alip, erkin tu`rde valyutani satip aliwi da mu`mkin. Isbilermenler shet
el firmalari ha`m isbilermenleri menen sawda qiliwi na`tiyjesinde valyutani erkin satip aliw
huqiqina da iye.
