B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
 

---

170 
12.3. Rejalarni amalga oshirish mexanizmlari va vositalari 
 
Indikativ rejalashtirishning samaradorligi, uning iqtisodiyotga 
umumiy ijobiy ta’sir darajasi bilan aniqlanadi. Bunda indikativ rejaning 
maqsadlariga erishish mexanizmlari va vositalarini to’g’ri tanlash 
ahamiyatli rolni o’ynaydi. Jahon tajribasini o’rganish O’zbekistonda ham 
foydalanish mumkin bo’lgan inidkativ rejalarni samarali amalga oshirish 
uchun davlat tomonidan foydalaniladigan quyidagini ahamiyatli 
mexanizm va vositalar sifatida ajratishga imkon beradi.: 
1. Qatnashish. Indikativ rejalashtirish jarayoniga davlat tuzilmalari 
bilan bir qatorda xususiy biznes, jamoa tashkilotlari, aholi va hatto siyosiy 
partiyalar vakillarini jalb etish. Yuqorida ta’kidlanganidek, bunday 
yondashuv barcha “o’yin qatnashuvchilarining” qiziqishlari va holatini
hisobga olishga imkon beradi.
Shuning bilan birga, juda ahamiyatli bo’lgan narsa, rejani, uning 
kuchli va zaif tomonlarini uzoq muhokama qilish mobaynida, bu jarayon 
qatnashchilari yangi sharoitlar doirasida ishlash shartlari belgilanadi. 
Shuning natijasida bu ularga yangi sharoitlarga tez moslashishga, 
shuningdek bashorat davrida davlatning yangi strategiyasini hisobga olib 
unga mos xo’jalik xarakati uchun zaruriy institustional, moliyaviy va 
boshqa choralarni amalga oshirish imkonini beradi. 
2. Habardor qilish. Axborot berilishi kutilayotgan strategiyalar, fiskal 
va pul-kredit siyosati haqida jamiyatning barcha qatlamlarini keng tarzda 
o’z vaqtida xabardor qilish, nafaqat indikativ rejalashtirish jarayoni 
ishtrokchilariga, 
balki 
ko’pchilik 
faoliyat 
yurituvchi 
xo’jalik 
subyektlariga va aholiga, majbur bo’lmagan xatolardan qochish, o’z 
biznes-strategiyasini oqilona yaratish, yangiliklardan yoki konyuktra 
o’zgarishidan keyingi bo’lishi mumkin bo’lgan noxush oqibatlarni oldini 
olish imkonini yaratadi. 
3. Me’yorlashtirish. O’rta muddatli indikativ rejalar direktiv 
(to’g’ridan to’g’ri) topshiriqlar o’rniga, makroiqtisodiy siyosatning 
belgilangan sharoitlarini: aniqlovchi soliq yuklari, Markaziy Bankning 
qayta moliyalashtirish stavkasi, banklarning majburiy zaxira me’yorlari, 
ayirboshlash kursi, bojxona to’lovlari, cheklovlar, byudjet tizimi 
darajalari bo’yicha daromadlarning taqsimlanish me’yorlari, byudjet 
tashkilotlarida ish haqi jamg’armasi limitlari, ijtimoiy me’yorlar
aniqlovchi belgilangan me’yoriy hujjatlar tizimiga ega bo’lishi kerak. 
Me’yoriy hujjatlarni joriy qilish mumkin bo’lmagan hollarda, mos

---

171 
ko’rsatkichlar (valyuta koridori, qayta moliyalashtirish foiz stavkasining 
tebranish koridori) tebranish uzunligini cheklash usuli qo’llaniladi. 
4. Moliyalashtirish. Maqsadli dasturlarni davlat byudjeti, jalb 
qilinadigan kreditlar, shu jumladan, davlat kafolati orqali mablag’lar 
hisobidan moliyalashtirish indikativ rejalarni amalga oshirishning 
to’g’ridan-to’g’ri vositasi hisoblanadi. Odatda, bu vosita byudjet siyosati, 
davlat maqsadli dasturlari, investistion dasturlar, shuningdek indikativ 
rejalar maqsadlariga erishish uchun ahamiyatli bo’lgan strategik sohalar 
va loyihalarga imtiyozlar va har xil subsidiyalar mexanizmlari orqali 
amalga oshiriladi. 
5. Davlat maqsadli dasturlari. Indikativ rejalarning ustuvor 
yo’nalishlari bo’yicha qo’yilgan vazifalarni moliyaviy manbalar bilan 
bog’lovchi, muddatlar va ma’sul ijrochilarni aniqlovchi mukammal 
maqsadli dasturlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Bu mexanizm 
indikativ moliyalashtirishdan foydalanuvchi barcha mamlakatlarda 
foydalaniladi. 
6. Davlat xaridlari. Xaridlar ko’pincha maqsadli dasturlar doirasida 
amalga oshiriladi, ularni bajarish uchun davlat va xususiy korporaiyalar 
o’rtasida byurtmalarni joylashtiruvchi va ularning faoliyatini nazorat 
qiluvchi maxsus davlat kompaniyalari tashkil etiladi.
7. Davlat sektorini rejalashtirish. Bu mexanizm Franstiyada keng 
qo’llaniladi va to’liq davlat ixtiyoridagi korxonalarni boshqarish vositasi 
bo’lib xizmat qiladi. Odatda bu – xususiy sektor korxonalaridan farq 
qiladigan, davlatning qat’iy nazorati ostida bo’lishi kerak bo’lgan tabiiy 
monopoliya tarmoqlaridagi katta korxonalar hisoblanadi. 
8. Investistion dastur. Bu mexanizm Yaponiyada shuningdek 
Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida nisbatan keng qo’llaniladi. 
Yaponiya tajribasi ko’rsatishicha 1953 yildan buyon davlat byudjetiga 
nisbatan investistiyalar va zayomlarning muvaqqat dasturi ishlab 
chiqiladi, 
mamlakatning “ikkinchi byudjeti” ishlab chiqarishga 
investistiya kiritishning va iqtisodiy rivojlanishning kuchli vositasi 
hisoblanadi. Undan ajratiladigan kreditlarning real ahamiyati nafaqat 
ularning o’zlariga, balki ular xususiy korporastiyalar iqtisodiyotini 
rivojlantirishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning yo’nalishlari 
sifatida namoyon bo’lishidadir. 
9. Baho siyosati. Bozorlardan baho siyosati, inflyastiyani ushlab 
turish maqsadidagi tabiiy monopoliya tariflarini qattiq tartibga solish, 
innovastion va texnologik rekonstrukstiya davrida mahalliy ishlab 
chiqarishning raqobatbardoshligini oshirish. Ishlab chiqaruvchilar 

---

172 
tomonidan, bu misol uchun rejalashtirilayotgan davr uchun ishlab 
chiqariladigan mahsulotning narx o’zgarishi chegaralarini kafolatlashning 
iste’molchilari tomonidan – mazkur mahsulotni o’z vaqtida sotib olish 
majburiyatlarini kafolatlash. 
10. Byudjet siyosati. Amalga oshirilayotgan byudjet siyosati indikativ 
rejalarda namoyon bo’lgan ustuvorliklar va yo’nalishlarga mos kelishi 
zarur. Davlat byujetini shakllantirish tamoyillari rivojlantirishga 
yo’naltirilgan iqtisodiyotni tartibga solish tizimining ususiy mantig’iga 
mos ravishda qayta ko’rib chiqilishi zarur. Uni ishlab chiqish asosiga 
muayyan 
yo’nalishlar bo’yicha byudjet xarajatlari darajalarini 
aniqlashtiruvchi qonuniy belgilangan normativ hujjatlarini, shuningdek 
xarajatlarni rejalashtirish va amalga oshirish dasturli maqsadli 
tamoyillarini qo’yish kerak. Bunda asosiy ustuvorlik birinchi navbatda, 
fan va ITT rivojlantirish xarajatlariga, shuningdek, kelgusi rivojlanish 
mustaxkamligi asosini tashkil etadigan ta’lim va milliy xavfsizlikka 
berilishi zarur. Yuqori usutvorlik, yana investistion dasturlarga berilishi 
lozim. 
11. Pul kredit siyosati. Indikativ rejalarni samarali amalga oshirish 
ahamiyatli sharti bo’lib pul kredit organlari faoliyatining shaffofligi 
hisoblanadi. Xukumat pul-kredit siyosatidagi o’zgarishlar haqida 
ommaviy habar berish ularning sabablarini tushuntirishlari lozim. 
Shaffoflik amalga oshirilayotgan siyosatning samaradorligini oshirishga 
yordam beradi. 
Harakatlar 
shaffoflik 
kutish 
mexanizmlari 
orqali 
bozor 
ishtrokchilariga ta’sir ko’rsatadi hamda monetar vositalarni qo’llash vaqti 
va iqtisodiy agentlar javobi o’rtasidagi masofani qisqartiradi. 
12. Tashqi savdo. Tashqi savdo siyosati tanlangan iqtisodiy 
strategiyani amalga oshirish uchun eksport va import qiluvchilar 
faoliyatini zaruriy tomonga yo’naltiruvchi bojxona to’lovlarini, notarial 
to’siqlarni, cheklov va listenziyalarni, eksport (import) qiluvchilarga 
ochiq va yashirin subsidiyalarni joriy qilish. 
13. Ijtimoiy siyosat. Indikativ rejalarda nazarda tutilgan ijtimoiy 
siyosat. Maqsadli ijtimoiy dasturlar, ijtimoiy normativlar (eng kam ish 
haqi, nafaqa va x.k.), shuningdek ijitmoiy sohalarni rivojlantirishga 
byudjet xarajatlari orqali amalga oshiriladi. Demak qat’iy aytadigan 
bo’lsak, davlat xo’jalik yurituvchi subyektlar va aholi tomonida indikativ 
rejalarni tushunish mexanizmini shunga mos ravishda ularni to’g’ridan-
to’g’ri usullarini emas, balki kengaytirish-cheklash-yo’naltiruvchi 
mexanizmi orqali amalga oshirish shartlarini ishlab chiqadi. 

---

173 
Kengaytiruvchilar bo’lib indikativ rejalarni ishlab chiqishda keng 
ishtirok etish va ular haqida ma’lumot berish nazarda tutiladi. 
Cheklovchilar bo’lib, belgilanadigan normativlar va byudjet chegaralari 
hisoblanadi. Yo’naltiruvchilar bo’lib – makroiqtisodiy siyosatning 
prognozi va shakllanuvchi shartlari maqsadli va investistion dasturlar 
hisoblanadi.