Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Hissiy zo‘riqish.
Hissiyotlarni, ichki ehtiyojlarning hosil bo‘lishi yoki tashqi 
ta’sirotlar, masalan xotiradagi ma’lumotlarni eslash uyg‘otadi. Hissiyotlar odam 
kayfiyatini o‘zgartirishdan boshqa, ya’na bir qancha ichki a’zolarning faoliyatiga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi: qonda adrenalin miqdori ko‘payadi, yurak faoliyati 
tezlashib, qon bosimi ko‘tariladi, gazlar, modda va energiya almashinuvi 
jadallashib ketadi. Oddiy sharoitda mushaklar birin-ketin ishga tushirilsa, his-
hayajon vaqtida hammasi birdan faol holatga kelishi mumkin. Mushaklarni 
ta’sirotlarga sezgirligi kuchayib charchash jarayoni sekinlashadi. Demak, his-
hayajonni qo‘zg‘alishi organizm-ning foydalanilmagan imkoniyatlarini yuzaga 
chiqaradi va maqsadga etishishini osonlashtiradi. Eng avvalo ehtiyojni paydo 
bo‘lishi, undan so‘ng bu ehtiyojni qondirish uchun zarur bo‘lgan omil va 

---

212 
imkoniyatlarning yetishmovchiligi hissiy zo‘riqishga sabab bo‘ladi. Maqsadga 
etish uchun zarur bo‘lgan omillarni bilim, ko‘nikma, tajriba, energiya va vaqt 
tashkil etadi. Organizmda bu omillarning birortasi yetarli bo‘lmasa, zo‘riqish holati 
rivojlanadi. Ehtiyoj, maqsadning ahamiyati qanchalik katta bo‘lsa, omil 
yetishmovchiligi qanchalik ko‘p bo‘lsa, zo‘riqish darajasi shunchalik yuqori 
bo‘ladi. Zo‘riqish ma’lum darajaga yetganidagina hissiyot uyg‘onadi. 
Ong, tafakkur, xotira, diqqat.
Ong - odam OAF ning natijasidar. Ikkinchi 
signal tizimi tufayli odam o‘z organizmi va tashqi muhitda, jumladan jamiyatda 
vujudga kelgan hodisalarni ongi orqali anglashi mumkin. Odamning OAF da 
ikkinchi signal tizimining yetakchi rol o‘ynashi to‘g‘risida, so‘zlashish 
simvolizatsiyasi bo‘lmaganda, qoidaga binoan faqat birinchi signal tizimidagina 
vaqtli aloqalar ishlab chiqarilishi to‘g‘risida ilgari so‘z yuritgan edik. Bu aloqalar 
ixtisoslashgandan so‘ng, ya’ni onglilik darajasiga (xali onglilik darajasida emas) 
o‘taboshlagach, ular ikkinchi signal tizimning doimiy nazorati ostiga olinadi. 
Birinchi signal tizimning vaqtli aloqalari, ayrim holatlarda subsensor 
qo‘zg‘atgichlarga ham ishlab chiqariladi va ikkinchi signal tizimda aks etmasligi 
mumkin. Bunday aks etmaslik, ikkinchi signal tizimning organizmni qandaydir 
faoliyati tufayli tormozlanib qolishi paytida, masalan, tashqi omillar, patologik 
jarayonlar yoki ontogenezning birinchi davrlarida uni yetarli rivojlanmasligi 
paytida sodir bo‘lishi ham mumkin. Ikkala signal tizimning hamkorlikda faoliyati 
tufayligina vaqt bo‘yicha orientirlanish imkoniyati bor. Ushbu qonuniyat barcha 
vaqtli aloqalar va ulardan kelib chiqadigan tizimlarga tarqaladi va unga, ongli 
(anglab yetilgan) va anglab yetilmagan reaksiyalarning o‘zaro harakat 
mexanizmlari ham bo‘ysinadi. Organizmning ongli va anglab yetilmagan 
reaksiyalari o‘rtasidagi nisbiylik muammolarining fiziologik aspektiga eng yaqin 
yondoshgan olim I.P.Pavlov bo‘ladi. U, odam va hayvonlar xulq - atvorini 
o‘rganish paytida miya faoliyatida bir butun bog‘langan uchta bosqichni: shartsiz 
reflekslarni, birinchi va ikkinchi signal tizimlarini ko‘rib chiqqan. Ong 
tushunchasini belgilashda I.P.Pavlov unga fiziologik hodisa sifatida yondoshgan. 
I.P.Pavlovning ikkinchi signal tizimi to‘g‘risidagi konsepsiyasiga alohida ahamiyat 

---

213 
bergan I.A.Orbeli, bu tizimlarning o‘zaro faoliyati odam OAF ning sub’ektiv va 
ob’ektiv tomonlarini aks ettirishi va aynan shu xol, ikkinchi signal tizimi 
faoliyatini belgilaydigan asab jarayonlari dinamikasining natijasi ekanligini 
yozgan. Adabiyotlardagi fikrlar ichida, buni tasdiqlaydigani ham bor: «...ikkinchi 
signal tizimi birinchi signal tizimi bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatib, voqelikni 
aks ettirishning insonga xos shakllari bo‘lmish - insonning maqsadga qaratilgan 
rejali faoliyatini oddiy organizm sifatida emas, balki jamoa tarixiy hayot 
faoliyatining sub’ekti sifatida ongli aks ettirishning fiziologik asosi bo‘lib xizmat 
qiladi». Miya faoliyati uchchala darajasining uzluksiz birligi va o‘zaro hamkorlik 
sxemasi eksperimental jihatdan tasdiqlanib, ongli, ongga yaqinlashish va 
anglamaslik darajalarida shakllanish mexanizmlarini va o‘zaro hamkorligini 
chuqur o‘rganish dasturi hisoblanadi.