Хожибойга ma'ruza

3.  Nutqiy  sinonimlar-  nutqning  u  yoki  bu  turiga  xoslanishi  bilan  o’zaro 

farqlanadigan sinonimlar. Masalan, ozgina, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, jichcha 

qatoridagi  ozgina  leksemasi  nutqning  barcha  ko’rinishlarida  (adabiy  nutqda  ham, 

so’zlashuv  nutqida  ham)  qo’llana  olgan  holda,  picha,  sal,  xiyol,  jinday,  qittay, 

jichcha leksemalari faqat s’zlashuv nutqiga xoslangandir. 

 

                   Kontekstual sinonimiya 

 Kontekstual 

sinonimiya- 

til 

birligi 

sifatida 

o’zaro 

sinonim 

bo’lmaganleksemalarning  ma’lum  kontekst  doirasida  (demak,  nutq  ichida) 

sinonimik  munosabatga  kirishishi.  Masalan,  chinni  va  kosa  so’zlarining  leksik 

ma’nolari  birxil  emas:  chinni  “idish-tovoq,  izolatsion  materiallar  yasash  uchun 

ishlatiladigan oq loy”ni, kosa esa “piyoladan kattaroq idish”ni ataydi, shunga ko’ra 

ular  sinonim  hisoblanishmaydi,  ammo  ayrim  shevalarda  chinni  leksemasi  “kosa” 

ma’nosida  ham  qo’llanadi,  binobarin,  shu  shevaga  xos  konrekst  ichida  u  kosa 

---

leksemasining  sinonimiga  aylanadi.  Masalan,  Xoljonbika...  xitoyi  chinnida  moy 

olib keldi. (J. Sh.). 

Kontekst  doirasida  sinonimlashish  hodisasi  ayniqsa,  muallif  leksemasining 

nutqdagi  qo’llanishida  ko’p  uchraydi.  Ma’lumki,  muallif  leksemasining  sistemasi 

tarkibida  “yozuvchi”,  “shoir”,  “hikoyanavis”,  “olim”,  “ixtirochi”  kabi  qator 

semalar  mujassamlashgan.  Demak,  uning  ma’no  ko’lami  ancha  keng.  Kontekst 

ichida  esa  muallif  sememasining  shu  semalaridan  biri  aktuallashadi,  qolganlari 

reallashmaydi.  Masalan,  roman,  hikoya  kabi  nasriy  asarlar  haqida  gap  ketganda 

muallif  leksemasi  faqat  “yozuvchi”  ma’nosida  qo’llanadi,  demak,  yozuvchi 

leksemasining kontekstual sinonimiga aylanadi, kontekstdan tashqarida esa bu ikki 

so’z sinonim bo’la olmaydi, chunki ularning ma’no ko’lami o‘zaro teng emas. 

Tilda  leksik  manolari  o’zaro  teng  bo’lib,  farqlovchi  semalari    bo’lmagan 

leksemalar ham  uchraydi: so’roq  va savol,  xabar va  darak,  tema  va  mavzu, ot  va 

nom  kabi.  Tilshunoslikda  bu  kabi  leksemalar  absolut  sinonimlar  yoki  leksik 

dubletlar deb ikki xil nomlanmoqda.