Adabiyot darslarida alisher navoiy ijodini o„rganish muammolari

Ey ko„ngil, dushmanlar oncha makr ila fan qildilar, 
 Kim, vafolig„ do„stni jonimga dushman qildilar 

---

deb yozadi shoir bir g‗azalida. Unda g‗oyatda samimiylik bilan, ayni paytda, 
nihoyasiz dard-u hasrat bilan ifoda etilgan holat barchamizga begona emas. Qaysi 
birimiz umrimizning muayyan lahzalarida – koinot gultoji sanalmish Odam Ato 
farzandlarining ezgulikdan ko‘ra yovuzlikka ustomonligidan, ig‗vo, hasad, 
manfaatparastlik, g‗iybat, yolg‗onni bo‗rttirib, ―vafolig‗ do‘stlarni dushmanimizga 
aylantirganliklaridan aziyat chekmaganmiz?! Shunday fursatlarda qay birimiz 
bolalarcha sharhi holga, bolalarcha tasalli va himoyaga muhtojlik sezmadik ekan?!
 
Aylamang bekasligimni ta‟n bir kun, bor edi 
Menda ham bir nozanin chobuksuvor, ey do„stlar 
degan satrlarni o‗qimiz yana bir g‗azalida.
Navoiy ijodiga yaqinlashishga hayiqibroq turgan har qanday o‗quvchi 
favqulodda samimiy izhori dil, hasrat, iltijodan larzaga tushmasligi mumkin emas. 
Ulug‗ shoir she‘riyatiga ana shunday oddiy insoniy tuyg‗ular halqasi bilan 
bog‗langach, uning bepoyon fikrlar olamiga ramzlar dunyosiga qadam tashlash 
oson kechadi. Shoir uchun insoniylik, odamiylik, poklik uning kimligini 
belgilovchi bosh mezondir: 
Odami ersang, demagil odami, 
Onikim yo„q xalq g„amidin g„ami. 
Chunki Navoiy uchun inson butun tirik mavjudotning gultojidir, Allohning 
sevgan bandasidir. Hamma noz-u ne‘mat insonning saodatli umr kechirishi uchun 
yaratilgan. 
Ochilg‟on bu gulshanda inson guli,
Ne inson guli, bog„i rizvon guli. 
Shoir shu ―rizvon guli‖ning xor bo‗lishi, ezilishi, xo‗rlanishini sira 
istamaydi, jafokash odamlar va zolim zamonaning insonga, xalqqa qilgan 
adolatsizligiga chidamay faryod ko‗taradi. 

---

Yuz jafo qilsa menga, bir qatla faryod aylabon, 
Elga qilsa bir jafo, yuz qatla faryod aylaram. 
Navoiyning ishq zimmasiga yuklagan ma‘nosi juda chuqur, katta. U 
insonning insonga bo‗lgan ishqinigina kuylab qolmasdan (buni Navoiy majoziy 
ishq deydi), ayni choqda haqqa – Allohga bo‗lga ishqni ham mehr-e‘tiqod bilan 
ifodalaydi (buni haqiqiy ishq deydi). Majoziy ishq haqiqiy ishq sari tashlangan ilk 
qadamdir. Ruhiy pok, komil insongina Allohga yetishishi mumkin. Bir g‗azalida 
―Majozdin menga maqsud erur haqiqiy ishq‖ deydi. 
Navoiy doim ijod zavqi bilan yonar, ulkan niyatlarini ro‗yobga chiqarish 
uchun tinmay ishlar, ammo vaqti yetmas edi. U badiiy ijod deb amirlikdan voz 
kechadi. Biroq baribir shohning eng ishongan kishisi, uning nomidan mamlakatni 
boshqarish huquqiga ega bo‗lgan oily mansabdor shaxs bo‗lib qoldi. U oxirgi 
nafasigacha shohga hurmat bilan qaradi. Husayn Bayqaro safardan qaytayotganda 
Navoiy unga peshvoz chiqish uchun o‗n bir tosh yo‗l bosadi. Shoh yaqinlashganda 
Navoiyning boshi aylanib behalovat bo‗ladi, shohning qo‗lini o‗pish uchun otdan 
tushadi, lekin yurishga madori yetmaydi, behush yiqiladi, miyasiga qon quyiladi, 
harakat va so‗zlashdan qolgan ulug‗ shoir uch kun yotib 1501- yil 3- yanvarda 
hayotdan ko‗z yumadi. 
Maktab, litsey, kollej va oliy o‗quv yurtlarida yosh avlodni mutafakkir 
ijodidan bahramand etishga xizmat qiluvchi maxsus dars soatlari, mashg‗ulotlar 
o‗tilsihi yo‗lga qo‗yildi. Ko‗plab mahalla, madaniy-ma‘rifiy maskanlar, ko‗cha va 
xiyobonlarga Alisher Navoiy nomi berildi. Har yili Alisher Navoiy tug‗ilgan kun 
munosabati bilan keng miqyosda navoiyxonlik kechalari, mutafakkir hayoti va 
ijodiga bag‗ishlangan tadbirlar o‗tkaziladi. 
Mumtoz adabiyotimiz bobokaloni Alisher Navoiyning sermazmun hayoti, 
yuksak insoniy fazilatlari, iqtidor va kamoloti zamondoshlariga namuna 
bo‗lganidek, bugun ham barchamiz uchun ibrat maktabidir. Alisher Navoiy juda 
ko‗p shogirdlarga rahnamolik qilgani ma‘lum. O‗nlab iste‘dodli shoir va tarixchi, 

---

rassom va hattot u zotning himmati va tarbiyati soyasida voyaga yetishgan. Ulug‗ 
shoir iste‘dodlarga g‗amxo‗rlikning
 
o‗ziga xos maktabini yaratgan. Iste‘dodni 
tanish va e‘tirof etish yo‗llari, tabiiy qobiliyat, bilim va mehnat, tahsil va adabiy 
ta‘sir, rag‗batlantirish va talabchanlik, axloqiy sifatlar va uning iste‘dodga ta‘siri, 
g‗oyaviy yetuklik va mahoratni oshirish masalalari doim Alisher Navoiyning 
diqqat markazida bo‗lardi. 
Alloma bobomizning bu borada qarashlari ―Majolis un- nafois‖, ―Xamsat ul 
mutahayyirin‖, ―Mahbub ul -qulub‖, ―Nasoyim ul- muhabbat‖ kabi qator asarlarida 
ifodasini topgan. 
Jumladan, ―Majolis un -nafois‖ning uchinchi va to‗rtinchi majlislarida yosh 
olim va fozillar haqida, ijod ahlining tarbiyasi xususida so‗z boradi. 
Yoshlarning shaxsiy xislatlari, sa‘jiyasi, axloq-odobi, tahsil ko‗rgan-
ko‗rmaganligi ustozni ko‗p qiziqtirgan. Kamtarlik, muloyimlik, xushtavoze 
bo‗lish, mehnatsevarlik, burrolik, hozirjavoblikni ijodkorning fazilatlari deb 
bilgan, yalqovlik, parishonlik, jununsifat yurish, kekkayish, havoyilik, 
sharobxo‗rlikka berilish singari yomon odatlarni qattiq qoralagan. Bu kabi salbiy 
odatlar bir qancha yosh iste‘dodlarni nobud etganini qator misollar bilan ko‗rsatib 
beradi: ―Mavlono Sayfiy… hushyorlig‗ va base odamiyvash va hayo odoblig‗ 
yigitdur. Ammo sarxushlikda o‗zga mohiyat bo‗lur, balki rasvonamo bo‗lur edi. 
Bu uchurda tavbag‗a tavfiq bo‗ldi. Umid ulkim, istiqomatg‗a ham muvofiq 
bo‗lg‗ay‖. 
Xullas, hazrat Alisher Navoiyning madaniyatimiz taraqqiyoti uchun qilgan 
ishlari, yosh iste‘dodlar tarbiyasiga g‗amxo‗rligi hozir ham yuksak ahamiyatli va 
ibratlidir.