Amaliy mashg‘ulot №20. Intellektual bilimlar xaritasini yaratishda Web

---

Amaliy mashg‘ulot № 
20. Intellektual bilimlar xaritasini yaratishda Web 
2.0/3.0 xizmatlaridan foydalanish metodikasi 
Maqsad:
Talabalarga Zamonaviy informatika xonasida o‘quv tarbiya ishlarini 
tashkil etishni o‘rgatish
Nazariy ma’lumotlar
: Veb-1.0, 2.0, 3.0-chi, demak, Jahon tarmog'ining 
rivojlanishida ajralib turadigan shartli tarixiy bosqichlar. Ularning orasidagi o'tish 
ma'lum bir sana yoki hatto bir yilga bog'liq emas, chunki u asta-sekin va avvalgi 
bosqichlarning ko'p qismini qoldiradi.
90-yillarga va 2000-yillarning boshlariga xos xususiyatlarga ega texnologiyalar, 
veb-saytlarni yaratish va Internet tarmog'idan foydalanuvchilarning hatti-harakati 
odatda Web 1.0 (Web 1.0) deb ataladi. Ushbu davr mobaynida WWW statik saytlar 
tomonidan boshqarildi. Bunday ob'ektlar, asosan, o'qish, ma'lumot olish uchun 
mo'ljallangan; hiperlinklardan tashqari ular deyarli interaktiv elementlardan, 
multimediyadan foydalana olmagan, foydalanuvchilarga dialogga, fayllarni 
ulashishga va boshqalarga ruxsat bermagan. 
2000-yillardan keyin veb-saytlarni yaratish usullari va maqsadlari o'zgarib 
bordi. Foydalanuvchilarning resurslarini to'ldirishi, bir-biri bilan muloqot qilishlari 
va to'g'ridan-to'g'ri saytda o'z fikrlarini ifodalashi kontentning dinamik tarzda 
yaratilishiga e'tibor qaratilgan. Bugungi kunga kelib, tashkilotning ushbu shakli va 
kontent yaratish WWWning sezilarli ulushini egallaydi va bunday saytlar ko'pchilik 
internet foydalanuvchilari tomonidan ishlatiladi. 
Veb 2.0 yangi veb-xizmatlarning paydo bo'lishi, veb-dasturlashning 
rivojlanishi, saytlarning ishlab chiqilgan dizayni va qulayligi, foydalanuvchining 
anonim bo'lishi qobiliyatining pasayishi bilan belgilanadi. 
Veb 2.0 ning aniq ustunligiga qaramasdan, Internet tarmog'ida katta 
miqdordagi sifatsiz ma'lumot, jumladan, dezinformatsiya paydo bo'lganligi 
ta'kidlangan. Shu sababli, saytni yaratishda foydalaniladigan texnologiyalardan qat'i 
nazar, uning mazmuni avvalo yuqori baholanadi. Bugungi kunda, tarmoqdagi sifat 
ma'lumotlarini keng formatda topish oson emas.

---

Veb 2.0 (Tim O'Reilly-ning ta'rifi) - bu tizimlarni hisobga oladigan 
loyihalashning usuli bo'lib, ular tarmoq aloqalarini hisobga olgan holda, ko'proq 
odam ular foydalanishni nazarda tutadi. Veb-2.0 ning o'ziga xos xususiyati 
foydalanuvchilarni kontent va ko'plab kelishuvlarga jalb qilish tamoyilidir. Tim 
O'Reilly-ning ta'rifiga aniqlik kiritish kerak. Ular yaxshiroq rivojlanmoqda, degani, 
ular to'laqonli bo'lish degan ma'noni anglatadi, ya'ni odatda ma'lumotni to'ldirish 
haqida gap boradi, ammo uning ishonchliligi, yaxlitliligi, xolisligi masalalari 
e'tiborga olinmaydi. 
Veb 3.0 intellektuali 2.0 ning kamchiliklarini bartaraf etish uchun 
shakllantirilishi mumkin. Xizmatlarning sifati va mazmuniga alohida e'tibor 
berilmoqda, axborotni boshqarish va to'ldirish mutaxassislar qo'llariga topshiriladi. 
Biroq, bu kontseptsiyada foydalanuvchining noma'lum qolishi mumkinligi, veb-
xizmatlarning muayyan qoidalariga bo'ysunishi va hokazolar ortishi mumkinligi 
bilan bog'liq boshqa kamchiliklarni yuzaga keltiradi. Veb-saytga yaqin mafkuraviy 
tarzda joylashtirilgan saytni tashkilot tomonidan taqdim etiladigan internet xizmati 
deb bilish hech gap emas. Bunday xizmatlarning namunasi bulut texnologiyasi, 
xaritalar orqali navigatsiya vazifasini o'tashi mumkin. 
Respubli
kamizda ta’lim j
arayoniga zamonaviy axborot texnologiyalari va 
ilg’or pedagogik ta’lim usullarini joriy etish, talabalar va o‘quvchilarni intellektual 
rivojlantirish, jamiyatimizni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirishning muhim 
shartidir. Hozirgi kunda t
a’lim tizimida s
amarali foydalanilayotgan axborot
texnologiyalari yanada yangi ta’lim imkoniyatlarini yuzaga keltirdi. Moodle
elektron ta’lim tizimini bunga misol keltirsak bo’ladi. 
Moodle 
–
bu onlayn kurslarni o’qituvchilar tomonidan tuzish, boshqarish
uchun yaratilgan web tizim hisoblanadi. Bunday e-
learning sistemalarni ko’pincha 
“ta’limni boshqarish sistemalari” yoki “virtual ta’lim muhiti” deb ham ataladi.
Tizim ta’limiy veb
-sayt hamda alohida onlayn kurslarni yaratish instrumental muhiti 
bo’lib, t
izimda kompyuter 
tarmoqlaridan ta’limda foydalanish nazariyasi va 
amaliyoti asos qilib olingan. Moodle tizizimi 1999 yil Martin Dougiamas 
tomonidan tarmoqda foydalanish uchun taqdim etilgan. Hozirgi kunda dunyoning 

---

230ta davlatida 70 millondan ortiq foydalanuvchilariga ega. Tizimning shu kunga 
qadar Moodle 2. Moodle 2.4.11, Moodle 2.HUJI, Moodle 2.1., Moodle 2.5, Moodle 
2.6, Moodle 2.7, Moodle 
3.5 turlari mavjud bo’lib, ular bir
-biridan imkoniyatlari 
bilan farqlanadi. Moodle arxitekturasi hamda ushbu platformaga kiri
tilgan g’oya va 
printsiplar butun dunyo jamoatchiligi tomonidan tan olindi. Moodle tizimining 121 
davlat tillarida tarjima qiling
anligi uning ommaviylashiga sabab bo’lmoqda. 
Moodle tizimining tuzilmasi quyida keltirilgan chizmadagi takrorlanuvchi va 
t
armoqlanuvchi 
algoritmga 
asoslanganligi 
uning 
ommabop 
bo’lishini 
ta’munlamoqda. Multimedianing texnik vositalari vazifalariga ko‘r
a quyidagi 
turlarga bo‘lib o‘rganish mumkin va bularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz: 
2-rasm 
Ma’lumotlarni audio –
kiritish va chiqarish qurilmalari; Mikrafon, turli eshitish 
qurilmalari(kalonka, naushnik. Bu qurilmalar ovozni yozuvchi qurilmaga etkazib 
berish sifatiga qarab toifalanadi.
Ma’lumotlarni ko‘rsatish –
raqamli tasvir va video axborotlarni 
foydalanuvchiga k
o‘rsatuvchi qurilmalar; 
- monitor, proektor qurilmalari, video 
karta qurilmasi.
Multimedianing dasturiy ta’minotiga asosan grafik dasturlar, audio va video 
dasturlar hamda us
hbu audio, video va grafik tahrirlovchi dasturlarni ko‘rsatib o‘tish 
mumkin. 
Multimedia 
Texnik 
таъминот
Daturiy 
таъминот 
Ovoz yozish va 
eshitish 
қурилмалари 
Audio va video 
Playyerlar 
Studio dasturlar 
Grafik dasturlar
Video axborotni 
chiiqarish 
қурилмалари
Video va grafik 
axborotni 
киритиш 
қурилмалари 
Audio va video 
drayverlar 

---

Ovoz yozish dasturlariga zvukozapis, soundrecorder dasturlarini misol keltirish 
mumkin. Ovoz ma’lumotlarini tahrirlashda FLStudio, Sound editor kabi dasturlar 
ishlatiladi. 
Grafik dasturlar multtimedia dasturlarining asosiy negizidagi axborotlarni 
yaratadi va qayta ishlaydi. Windows muhitida ishlovchi Macintosh va IBM PC 
Kompyuterlari uchun mo‘ljallangan elektron ko‘rinishdagi foto tasvirlarni 
tahrirlovchi dasturdir. Adobe Photoshop dasturi Adobe System Inc kompaniyasi 
tomonidan ishlab chiqarilgan bo‘lib, ishl
atishdagi alohida qulayliklari bilan 
mashhur.
Taqdimot ishlari dasturlari: Masintosh va Windows muhitlarida ishlatiluvchi 
taqdimot dasturlar paketidan anchadan buyon mavjud dasturlar guruhini ajratib 
ko‘rsatish mumkin. Bu guruhga Lotus firmasining Freela
nce Graphics, Software 
Publishing firmasining Harvard Graphics, Microsoft korporasiyasining Power Point 
dasturlari kiradi. Bu dasturlarni ishlab chiquvchilari xar bir yangi 
ve
rsiyasi(rusumi)da ishlatiladigan vositalarni ko‘paytirib imkoniyatlarini 
kengaytiradilar. 
Masintosh va Windows muhitlaridagi yangi turdagi taqdimot dasturlari paketi 
multimedia vositalarini yanada to‘liq ishlatishga mo‘ljallangan. Bu dasturlar video 
va tov
ushli fayllarni qulay o‘zatish (improt qilish), diagrammalarda annimatsiya 
vositalaridan keng foydalanish imkonini beradi . 
YAngi turdagi taqdimot dasturlar katoriga Masromedia firmasining Action 
hamda Gold Disk firmasining Astound dasturlar paketi (to‘pla
mi) kiradi. Hozirgi 
kunda zamonaviy taqdimotlar tayyorlashda so‘nggi dasturlarga 
Prezi dasturni misol 
qilib ko‘rsatish mumkin. Bu dastur taqdimotni inson ongiga axborotini etkazib 
berish imkoniyatlarini deyarli barchasini o‘zida jamlagan. 
Power Point das
turi MS OFFICE dasturlar to‘plami tarkibiga kiradi. Undan 
foydalanish oson, qulay
. Dasturda o‘rgatuvchi o‘quv dasturi, tayyor taqdimot 
namunalari, matn bilan ishlash vositalari, boshlovchilar uchun foydali yordam tizimi 
mavjud . 

---

Astound dasturi(paketi) yangi taqdimot dasturlari ichida eng yaxshilaridandir. 
Dastur ishlatilishining soddaligi bilan ajralib turadi. Tovushli kliplar, harakatli 
tasvirlar va multimedianing boshqa elementlaridan bir vaqtning o‘zida baravar 
(sinxron) ishlatishga imkon beradi. 
Raqam
li videotasvirlarga ishlov berish dasturlari hamda ikki o‘lchovli va uch 
o‘lchovli grafikadan foydalangan holda ko‘pqatlamli kompozisiyalarni yaratish, 
murakkab(s’yomka) suratga olish jarayoni o‘rnini egallashi, Kompyuter grafikasi 
yordamida suratga olingan materiallarga ishlov berish, suratga olingan materiallarni 
Kompyuter animatsiya
si bilan qo‘shish, natijalarni kino va videotasmalarga 
chiqarish mumkin. 
Windows va Macintosh muhitlarida ishlovchi videotasvirlarni tahrirlash dasturi 
Adobe Premier raqamlashtirilgan videoni, statik tasvirlarni va tovushli fayllarni 
montaj qilish imkonini beradi. Paketning eng oxirgi versiyasi (rusumi) turli usullar 
bilan bir nechta mustaqil videoroliklarga ishlov berish, ko‘pgina filtrlardan 
foydalanish, maxsus effekt va shriftlarni hosil qilish imkoniga ega.
Composer dasturi barcha kino va videoformatlarni hamda video bilan ishlovchi 
qurilmalarni qo‘llash imkonini beradi. Bu dasturlardan tashqari SGI muhitida 
videoga ishlov beruvchi Chiron firmasining Liberty, Integrated Research 
firmasining Harmony, Parallax firmasining Matador, Avid firmasining Media Suite 
Pro, Discreet Logic kompaniyasining Flint paketi, Flame, Interno, XAOS 
firmasining Pandemonium dasturlari mavjud. 
Modellashtirish -
(2D va 3D): Ikki o‘lchovli va Uch o‘lc
hovli modellashtirish 
dasturlari dizaynerlik va muhandislik ishlanmalari uchun qo
‘l keladi. Bulardan 
tashqari bu dasturlarni uch o‘lchovli animatsiya, poligrafik, taqdimot paketlari bilan 
to‘ldirish mumkin.
Modellashtirish dasturlari ichida WINDOWS muhitida ishlatiluvchi eng kuchli 
avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi sifatida Autodesk firmasining AutoCad 
dasturini olish mumkin. Odatda, AutoCad ni avtomatlashtirilgan loyixalash 
tizimi(SAPR)ning grafik yadrosi sifatida qabul qiladilar. Dastur yordamida turli 
chiziq, yoy, matnlar hosil qilish, tahrirlash, 2D va 3D modellarni yaratish, loyihalash 

---

jarayonida vujudga keladigan ko‘pgina muammolarning echimini avtomatlashtirish, 
xususiy ssenariy va makrokomandalar yaratib, aniq(konkret) masala va ilovalarga 
tizimni sozlash, adaptasiya qilish mumkin. 
AutoCad paketi Auto LISP ichki dasturlash ti
liga ega bo‘lib, uning yordamida 
foydalanuvchi yangi buyruqlarni hosil qilishi va hatto yuqori darajadagi dasturlash 
tillaridan foydalanishi mumkin. 
Cool Mover dasturi so‘nggi
multimediali ma’lumotlarni yaratuvchi dasturlar 
sarasiga kiradi. Bu dasturda 3D fayllarni yaratish imkoniyati juda soddalashtirilgan 
va tayyor shablonlar ham berilgan. Dasturdagi bu imkoniyatdan turli sohalardagi 
jarayonlarni modellashtirish mumkin.
Couse Lab dasturi tayyorlangan matn, audio, video materiallarni yagona 
interfeysga bi
rlashtiradi. Dasturdagi yana qo‘shimcha imkoniyatlarning biri bu 
oynalarda boshqaruvda dasturning maxsus tili mavjudligidir. Bunda foydalanuvchi 
oynalar boshqaruvida turli shartlar kiritishi mumkin. Dasturda alohida multimedia 
ilovalar tayyorlashda ko‘rsatiladigan jihat bu interaktivlikni ta’minlash uchun test 
sinovini tashkil etish imkonining mavjudligi hisoblanadi.
Crocodile dasturi hozirgi kunda aniq fanlardagi (fizika, elektronika, ximiya) 
jarayonlarni modellashtirishda foydalaniladigan dasturiy vos
ita sifatida qo‘llaniladi. 
Dastur pullik tarqatiladi va dasturda bajarilgan jarayonlarni saqlash imkoniyati 
mavjud emas 
–
ya’ni dasturning o‘zidan ta’lim tizimida multimediali
o‘quv material 
sifatida foydalanish mumkin. 
Appendix 
–
paketi shunday interaktiv multimediali dasturki bunda 
foydalanuvchi matematik masalalarni echishi va masalaning uch ulchamli tasvirini 
hosil qilishi mumkin[6]. Bu multimediali ilovaning foydalanuvchisi tasvir yuklab 
shu ob’ktni harakatlantirish imkoniyatiga ham ega. 
Topshiriqlar:
1.Multimedia ilovalarini yaratuvchi dasturlarni o‘rganib chiqing
2.Multimedia ilovalarini yaratish bosqichlarini o‘rganing 
3.Multimedia ilovalari yarating 
4.Interaktiv ishlanmadan foydalanish metodikasini ishlab chiqing 

---