‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

quyidagi kategoriyalarga
boMadi va 
o ‘rganadi:
J. ishlashni biladi, lekin xohlam aydi;
2. ishlashni xohlaydi, lekin ishlashni bilm aydi;
3. ishlashni xohlamaydi va ishlam aydi ham .
Bizning vazifamiz ishlata bilish yoki bunday xodim dan q u tilish, 
qutilishni iloji b o ‘lmasa, barcha im koniyatlam i ishga solib tarbiyalash. 
Talabchanlik bilan g‘amxo‘rlik rah b ard a uyg‘unlashgan b o iis h i kerak. 
Rahbam ing m etodik jihatdan tayyoigarligining sustligi uni au d ito riy a
(qo ‘l ostidagi) xodim lar o‘rtasidagi chiqishida sam arasizlikni keltirib 
chiqaradi. Bundaylaming chiqishi zerikarli, faqat d o ‘q -p o ‘p isa d a n
iborat bo'iadi. Rahbar qaysi auditoriyada va qayerda chiqish qilish id an 
qat’iy nazar, faqat dalillar va q o n u n lar m ajm uasiga suyanib q olishlari 
kerak emas, balki rahbarlik faoliyatidagi chiqishlar m azm unli, hayotiy 
tajribalarga suyangan b o iish i kerak. C h u n k i hayotiy tajriba ijobiy 
yo‘nalishda yoki salbiy xarakterda b o ‘lishi m um kin.
Etuklik darajasi bo‘yicha y o ‘nalish deb — shaxsning h a y o td a , 
jam iyatda tutgan o ‘rni, g‘oyaviylik darajasi tushuniladi. X o d im la r 
faoliyatidagi motivlar shaxs yo‘nalishidagi m uhim kom ponent hisob- 
lanadi. Motiv — bu inson ongida aks etgan talablardir. M otiv sifatida 
xohish, istak, qiziqish, ideallar, dunyoqarashlar bo ‘lishi m um kin. Inso n 
talablari qanchalik keng va turli xil b o ‘lsa, motivlari shunchalik tu rg ‘un 
va turli xil, k o ‘p qirrali bo'ladi. M otivlar barcha sohalarda ishlayotgan

---

xodim lar faoliyatini uyg‘unîashtirib va yo‘naltiribgina qolmay, balki 
uning subyektiv faoliyati va harakatlariga shaxsiy m a ’n o beradi.
M aqsad p ay d o b o ‘lishining ichki m a n b a ’si m otivlar b o ‘ladi. 
M aqsadga xo d im n in g h arak ati tufayli erishiladi. A m aliyot shuni 
k o ‘rsatadiki, bitta m otivning o ‘zi bir n echa harakatlarda o ‘zining 
m aqsadlari b o ‘yicha am alga oshishi m um kin. M aqsadlar va motivlar 
asosida kelajak rejalar shaxsning yo‘nalishi sifatida shakllanadi.
Psixik faoliyat dinam ikasi na faqat temperamentga, balki xodimning 
psixik holati, motivi, ustanovkalariga ham bog‘liqdir. Tem peramentning 
psixologik tavsifi tashqi k o ‘rinishlarga ega b o ‘lib, ular b o ‘yicha uni 
o ‘rganish va o ‘lchash m um kin. I.P. Pavlov oliy nerv faoliyatining 
t o ‘rt asosiy tipini ajratgan:
1) kuchli, biroq m uvozanatlashm agan tip, q o ‘zg‘alish jarayon- 
larining torm ozlanishidan ustun turishi bilan xarakterlanadi, bu tip 
xolerik tem peram entga m os keladi;
2) kuchli, m uvozanatlashgan, nerv jarayonlari ju d a harakatchan 
tip. Oliy nerv faoliyatining bu tipi sangvinik tem peram entga mos keladi;
3) kuchli, m uvozanatlashgan, nerv jarayonlari kam harakatchan 
tip („yuvosh“ , kam harakatchan, inert tip). Bu flegmatik temperamentga 
m os keladi;
4) kuchsiz tip, b u n d a q o ‘zg‘alish jarayoni h am , torm ozlanish 
jarayoni ham sust b o ‘ladi. Bu tipdagi kishilar uchun nerv sistemasining 
tez charchab qobiliyatining yo‘qotilishiga olib kelishi xos. Bu melanxolik 
tipga ta ’luqli.
Quyida tem peram en t turlari va ulam ing nam oyon b o ‘lishining 
rasm li ko'rinishi berilm oqda. (21-rasm )
Xodimning am aliy xatti-harakatidagi tem peram enti uning boshqa 
xususiyatlari bilan birgalikda baholanadi. X odim lar bilan tarbiyaviy 
jarayonni olib borishda ulam ing tem peram enti xususiyatlari hisobga 
olinishi kerak va ular bilan ish olib borishda m elanxolik xodimlarda 
o ‘ziga bo‘lgan ishonchsizlik, shubhalilik, o ‘zi bilan o ‘ralib qolishi kabi 
xususiyatlarini jam oatchilik ta ’siri ostida bartaraf etish lozim bo‘ladi.
Shuning uch un xodim lam ing individual-psixologik xususiyatlarini 
h iso b g a olish m u him ah a m iy at kasb etadi. S an g v in ik lar xizm at 
vazifalarini tez o ‘zlashtiradiIar, flegmatiklar yangi m aterialni o‘zlash- 
tirishga ulgurmaydilar, xolerik esa yaxshi sharoitlardagina faol bo ‘ladi, 
m elanxolik xizmat sharoitlariga ju d a ta’sirchan b o ‘ladi. Bundaylar 
rahbam ing dag‘al gapirishi yoki kulgiga olishini ju d a o g ‘ir qabul qiladi.
X odim larni yangi sh a ro itd a g i xizm at vazifalariga psixologik 
tayyorgarligini tashkil etishda ularning tem peram entidagi xususiyatlari 
236

---

Tem peram ent — shaxs faoliyati va xulqining din am ik (o ‘zgaruvchan) 
va em osional — hissiy tom onlarini xarakterlovchi individual 
xususiyatlar m ajm u id ir
T em peram ent xususiyatlarini belgilab beruvchi u c h oliy nerv tizim i 
xossalari: kuch, m uvozanatlashganlik, h a ra k a tc h an lik
Kuch — nerv ti- 
z im in in g kuchJi 
q o ‘z g a tu v c h ila r 
ta ’siriga bardoshi, 
shunga ko‘ra in- 
so n d a m ehnatga 
y a ro k lilik , c h i- 
dam kabi