E. M. Colocassides College of Tourism & Hotel Management, Doctor of Science in

Ҳудуд солиқ салоҳиятини баҳолашнинг фундаментал 
масалалари 
 
Хотамжон Абдукаримович Қобулов 
[e-mail] 
Тошкент молия институти 
 
Аннотация: 
Мақолада Ўзбекистонда ҳудуд солиқ салоҳиятини 
баҳолашнинг фундаментал масалалари тадқиқ қилинган бўлиб, солиқ 
салоҳиятини баҳолашнинг турли методлари кўриб чиқилган. Ҳар қайси 
методнинг хусусиятлари, имкониятлари ва камчиликлари очиб берилган. 
Ҳудуднинг солиқ салоҳиятини бюджет салоҳиятининг асосий таркибий қисми 
сифатида баҳолашнинг мавжуд ёндашувлари таҳлил қилинган, тадқиқ қилинган 
ва хулосалар берилган. 
Калит сўзлар: 
солиқ, бюджет, ҳудуд солиқ салоҳияти, баҳолаш методи, 
репрезентатив солиқ тизими, ҳудудий даромад, солиқ базаси, солиқ солинадиган 
ресурс.
 
Fundamental issues of regional tax potential assessment 
 
Khotamjon Kobulov
[e-mail] 
Tashkent Institute of Finance 
 
Abstract:
The article examines the fundamental issues of assessing the tax 
potential of the region in Uzbekistan and discusses various methods for assessing the 
tax potential. The features, advantages and disadvantages of each method are 
described. Analyzed, investigated the existing approaches to assessing the tax potential 
of the region as a key component of the budgetary potential, and made conclusions. 
Keywords:
tax, budget, regional tax potential, assessment method, representative 
tax system, regional income, tax base, taxable resource. 
КИРИШ 
Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда фискал тартибга солиш 
назарияси ва амалиёти ривожида ҳудудларнинг солиқ салоҳияти кўламини 
баҳолашга ёндашувларни ишлаб чиқишда катта тажриба тўпланган. Уларнинг 
ҳар бири, хусусан, хисобнинг аниқлиги ва мураккаблигида ифодаланган ўзининг 
афзалликлари ва камчиликларига эга. Ушбу тажрибани таҳлил қилиш солиқ 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
914

---

салоҳиятини баҳолаш учун асос бўлган бир қатор фундаментал услубий 
қоидаларни ажратиб кўрсатиш имконини беради. 
Биз солиқ салоҳиятини баҳолашнинг турли методларини кўриб чиқдик. 
Алоҳида йўлларни таҳлил қилиш асосида баҳолашнинг услубий ёндашувлари, 
солиқ салоҳиятини ҳисоблаш методлари умумлаштирилди, таҳлил қилинди ва 
тизимлаштирилди. Умуман олганда, уни баҳолашнинг ҳозирги ёндашувларини 
бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин. Улар орасидан қуйидагиларга асосланган 
методларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 
1)
бюджет даромадларининг асосий ресурси сифатида «иқтисодий даромад» 
концепциясига, яъни метод билвосита макроиқтисодий кўрсаткичлардан 
фойдаланишга асосланган; 
2)
репрезентатив солиқ тизимини (РСТ) қуриш; 
3)
ҳудудда ҳақиқатда йиғилган солиқ тушумларини баҳолаш ва тузатиш; 
4)
солиқ ҳисоботининг расмий шаклларидаги маълумотларни қайта 
шакллантириш орқали солиқларнинг умумий салоҳиятини баҳолаш [1]. 
Кўрсатилган методлардан биринчиси даромад (янги яратилган қиймат 
сифатида) пировард натижада ҳар қандай солиққа тортишнинг объекти (ёки 
манбаи) бўлиши ва солиқ базаси солиқ солинадиган солиқни тавсифловчи 
ҳудуднинг якуний даромади бир ёки бир нечта макроиқтисодий кўрсаткичлардан 
келиб чиқади, деган назарий асосга асосланади. Бошқача қилиб айтганда, ушбу 
методни қўллаш барча солиқ тўловлари, солиқ солинадиган базадан қатъи назар, 
пировард натижада солиқ тўловчиларнинг даромадлари ва ҳудуддаги солиқ 
базасидан тўланишига асосланади [2]. Солиқ салоҳиятини баҳолашнинг ушбу 
методи маҳаллий ҳокимият органларининг солиқ тушумларини солиқ 
тўловчиларнинг маъмурий-ҳудудий тузилмаларнинг якуний даромаддаги солиқ 
имтиёзларининг ўртача улушидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган 
солиқларнинг маълум миқдорларини тўлаш қобилиятидан келиб чиққан ҳолда 
мобилизация қилиш қобилиятига асосланади. 
Бундай ҳолда, солиқ салоҳиятини ҳисоблаш ва баҳолаш учун асос сифатида 
солиққа тортиладиган ресурслар ҳажмини тўлиқ ҳисобга оладиган иқтисодий 
даромад кўрсаткичларининг ҳар қандай тўпламини олиш мумкин. Баъзи 
ҳолларда ҳисоб-китобларни соддалаштириш учун солиққа тортиладиган 
даромадлар йиғиндисининг фақат бир нечта таркибий қисмларидан фойдаланиш 
мумкин. Солиқ салоҳиятини ҳисоблаш учун асосни танлашнинг ушбу 
вариантлари уни баҳолашнинг хилма-хиллигини белгилайди.