Fiziologiyasi va gigiyenasi

2. 2. Jinsiy hujayralar. Ularning tuziiish va
rivojlanish xususiyatlari
Jinsiy hujayralarning tuziiish xususiyatlari. 
Odam tanasidagi 
boshqa hujayralardan farqli ravishda jinsiy hujayralar vagona (yak- 
ka-vakka holda) yoki gaploidli, ya'ni ikki marta kichraygan xro­
mosomalar yig'indisini (23) saqlaydi. Jinsiy hujayralardan tashqari 
tananing barcha 
hujayralari autosom alar
deb ataladi. Bu autoso- 
malar jinsiy belgilarini aniqlab beradilar. Jinsiy belgilar esa jinsiy 
xromosomalarga bog'liq (X va Y-xrom osom alar-erkaklikjinsiy hu­
jayralar, X va X-xrom osom alar ayollik jinsiy hujayralar) (2-rasm).
Odam organizmi urug'langan tuxumdan rivojlanadi. qaysiki 
ikkita jinsiy hujayralarning: erkaklik-spermatazoidlar va ayollik -
tuxum hujavrasining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Jinsiy hujayralar 
jinsiy bezlarda hosil bo'ladi (2- rasrn).
Bola qaysi jinsga mansub bo'lsa. o ’sha jinsga xos bo'lgan ichki 
va tashqi jinsiy a'zolar bilan tug'iladi.
Odamni otalangan tuxum hujayrasida xrom osomalarning dip- 
loidli nabori saqlanadi (46). Otalangan tuxumni maydalanishida va
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hujayraning navbatdagi b o iin ish id a (bu jarayon mitoz deb atala­
di) xrom osom alar ikki martaga ortadi va har bir juft xromosomalar 
har qaysisi 46 tadan xromosoma hosil b o iu v c h i qiz hujayralarga 
b o iin a d i. Agar spermatazoid va tuxum hujayralarida xromosom- 
alarning diploid nabori saqlangan bo'lsa. ular qo'shilganidan keyin 
urug‘langan tuxum 92 ta xromosomaga ega bo‘ladi. Odatda, bu ho­
lat yuz bermaydi.
и
X g
И И
и »
1
2 
3
4
5
m
ЙВ К ft 
П п и
кл
6
7 
8 
9
10
11 
12"
л л
ЛД 
Х Й
А *
ПА
13
14 
15 
16
17
18
mi
X» 
ХЛ 
ЛЛ
К к
19
20 
21 
22
XX
K t
к
и
ах
м
1
2 
3 
4
5
Х Я Х Х « X lif t Й Й X X rtft
6
7 
8 
9
10
11 
12
/1Л lift X * X X Я Й
п
д
13
14 
15 
16
17
t f 18
& St й J t 
А
4 ^0. *
К о
19
20 
21 
22
XY
2-rasm. Ayollar (yuqorida) va erkaklar (pastda) xroraosomalari.
Evolutsiya jarayonida otalanish paytidagi xromosomalar soni- 
ning doimivligini ta ’mjnlab turuvchi maxsus mexanizm yuzaga 
keldi va rivojlandi. Bu mexanizm hujayralam ing maxsus b o iin is h
tipi bilan b o g ia n g an bo'lib, bu b o g ia n ish tufayli jinsiy hujayralar­
ga xromosomalarning gaploid nabori tushadi.
Jinsiy hujayralam ing yetilishida bir-birini orqasidan ju da tez tak- 
rorlanuvchi ikkita b o iin is h yuz beradi, natijada xromosomalarning
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

soni ikki marta kamayadi. Xromosomalarning sonini qisqarishiga 
olib keluvchi bo'linish 
mitoz
deb ataladi.
Shunday qilib. erkak va ayol zarodish hujayralari xrom oso­
malarning yarim to'plam iga ega bo'ladi. Otalanishdan keyin bola 
organizmi rivojlanadigan xrom osomalarning yig'indisi zigota hosil 
bo'ladi.