Fiziologiyasi va gigiyenasi

Reflektor boshqarilish. 
O g'riqli qo'zg 'atishlar paytida, qorin 
b o 'sh lig 'i a ’zolari, qon tomirlari retseptorlari, teri, nafas y o'l lari 
retseptorlari q o 'z g ‘atilgan paytda nafas olishning o'zgarishi reflek­
tor ravishda yuz beradi. Masalan, ammiak bug'lari bilan nafas olin­
ganda burun-halqumning shilliq pardasidagi retseptorlar q o 'zg 'ala- 
di, bu esa reflektor ravishda nafas olishni to'xtatadi. Bu o'pkaga 
zaharli va q o 'z g ‘atuvchi moddalarni tushishidan saqlovchi muhim 
himoya moslashinishidir.
Nafas olishning boshqarilishida nafas muskullaridagi va o'pka- 
larning o'zidagi retseptorlardan boradigan impulslar muhim aham i­
yatga ega. Aynan ana shu impulslar hisobiga nafas olishni va nafas 
chiqarishning chuqurligi ta'm in etiladi. Bu holatlar quyidagicha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

amalga oshadi. Nafas olingan paytda. o 'p k a kengayganida uning 
devorlaridagi retseptorlar qo'zg'aladi. Adashgan nervning markaz- 
ga intiluvchi tolalari orqali o ’pka retseptorlaridan impulslar nafas 
markazigacha boradi va nafas olish markazini tormozlaydi, nafas 
chiqarish markazini esa q o ’zg'atadi. Natijada nafas muskullari 
bo’shashadi, ko'krak qafasi pastga tushadi. diafragm a gumbaz 
shaklini oladi, ko‘krak qafasining hajmi kichrayadi va nafas chiqa­
rish yuz beradi. O 'z navbatida, nafas chiqarish reflektor ravishda 
nafas olishni stimullaydi.
Tashqi muhitning o'zgarishi va organizmning faoliyati bilan 
bog'liq bo‘lgan organizmning nafasga bo'lgan talabini juda ham 
yumshoq moslanishini ta'm inlovchi nafasning boshqarilishida 
bosh miya p o 'stlo g 'i ishtirok etadi.
Nafas jarayonlarining bajarilishida katta yarimsharlar po'st- 
log'ining ta ’sirini quyidagi misollarda ko'rishim iz mumkin. Odam­
lar m a'lum muddatga nafas olishni to'xtatishi mumkin, o 'zx o h ish i- 
ga ko'ra nafas harakatlarining ritmini va chuqurligini o'zgartishi 
mumkin. Bosh miya po'stlog'ining ta'sirini sportchilarning startdan 
oldingi nafas jarayonidagi o'zgarishlar bilan tushuntirish mumkin 
- musobaqalar boshlanishi oldidan nafas olishning jiddiy darajada 
chuqurlashishi va tezlashishining kuzatish mumkin. Shartli nafas re- 
flekslarini hosil qilish mumkin. Nafasga olinayotgan havoga 5 -7 % 
karbonat angidrid qo'shiladigan bo'lsa, bunday gazlarning konsen- 
tratsiyasi nafas olishni tezlashtiradi va nafas olishni metronomni ur- 
ish yoki qo'ng 'iro q chalish bilan birgalikda bajarilsa. bir necha bor 
takrorlanishlardan keyin faqat birgina q o ’ng'iroq yoki metronom 
tovushiga nafas olishning tezlashishi chaqirilishi mumkin.