Kompensator jarayonlar (funksional va morfologik kompensatsiya)
buzilgan gom eostazni tiklashga qaratilgan. Sog‘ayish m exanizm lari:
1) tezkor turg‘un bo 'lm ag an (m asalan, y o 'tal, qusush va h.k. bilan
organizmdan kasal chaqiruvchi agentlam ing chiqarib tashlanishi); 2)
nisbiy turg‘un (masalan, organizmning zaxiradagi kuchlarini - yurak,
b u y ra k , o ‘p ka h a m d a v ik a r k o m p e n sa tsiy a - ju f t a ’z o la r
kom pensatsiyasining) ishlatilishi; 3) davomli va turg‘un
kompensator
jarayonlar (masalan, gipertrofiya va regeneratsiya).
E tio log iya (yun. «aitia» - sabab, «logos» - ta ’lim ot) - kasallik
kelib chiqishining sababi va sharoitlari to‘g‘risidagi fan. Kasallik sababi
kasallik chaqiruvchi va uning sp etsifik xu su siy at-larini aniqlovchi
omildxr. Kasallik sharoitlari kasallik rivojlanishiga ta’sir qiluvchi, ammo
o ‘zich a k asallik chaqira olm aydigan om illardir. Sharoit guruhlari:
imkon yaratuvchi va qarshilik k o ‘rsatuvchi bo'lishi mumkin.
K asallik sabablari guruhlari: ekzogen va endogen b o 'lib , asosiy
endogen sabablar: patologik irsiyat, asab - endokrin regulatsiya, qon
aylanishining buzilishlari, o ‘smalar, toshlar hisoblanadi.
E k zo g en o m illa r: fiz ik , k im y ov iy , b io lo g ik , m ex an ik , ruhiy.
A so siy la ri
in fek siy a, in to k s ik a -ts iy a , travm alar, o vq atlan ish n in g
buzilishlari.
F a v q u lo d d a g i q itiq lo v c h ila r d e b , o rg an iz m filo g e n ez y o k i
ontogenez m obaynida m oslashm agan qitiqlovchilarga aytiladi.
Kasallik rivojlanishida sabablaming roli:
1) turtki roli - omil qisqa muddatda ta’sir qiladi va to'qim alam ing
shikastlanishini keltirib chiqaradi (masalan, kuyishni chaqiruvchi yuqori
harorat);
2) o'zgarib turadigan rol - himoya mexanizmlari ta’sirining oshib
b o ris h ig a
q a rsh i
o m illa r
(m a s a la n ,
in fe k sio n
k a s a llik la r
q o ‘zg‘atuvchilari - m ikroblarga qarshi antitanalar ishlab chiqarilishi);
3) d o im iy ro l - t o ‘q im a la rn in g k e sk in
s h ik a s tla n is h in i
chaqirm aydigan om illar, ularga qarshi himoya m exanizm lari nochor
(masalan, shovqin, o ‘zgargan bosim ta’siri) bo‘ladi.
U m u m iy e tio lo g iy a n in g aso siy n azariy alari: m onok auzalizm ,
konstitutsionalizm , kon-ditsionalizm , dialektik kauzalizm.
M e ta fiz ik m o n o k a u za listla r
q arash larin in g m ohiyati: k a sa llik
rivojlanishi uchun faqat bitta sababning bo'lishi yetarli. Bu m etafizik
nazariya b o ‘lib, sharoitning rolini e ’tiborga olmaydi, y a ’ni
hodisalar
orasidagi o ‘zaro aloqa va bog'liqlikni inkor qiladi.
Konstitutsionolistlar
qarash in in g m ohiyati: k asallik ichki sabablarga ega (konstitutsiya
n o ra s o lig i), tash q i o m illa r e sa fa q a t k a s a llik n in g k u c h a y is h ig a
imkoniyat yaratadi. Bu reaksion nazariyadir, chunki bu nazariya fanga
qarshi b o ig a n odamlami mukammallashgan va m ukammallashmagan
kishilarga b o ia d i, kasallikning oldini olishni inkor qiladi va ularga
yuz
berishi
m u m k in
b o ig a n holat deb qarashadi.
K onditsionalistlar
qarashining mohiyati: kasallikni sharoitlar majmuasi chaqiradi, kasal
likning sababi y o ‘q, odatda sabab deb aytiluvchi narsa sharoitdan biri
b o i i b h iso b la n a d i. K o n d itsio n a liz m tu rla rid a n b iri - « o m illa r
nazariyasi». Kasallik har xil om illarning bir vaqtda ta ’siri natijasida
kelib chiqadi (infeksiya, yom on ovqatlanish, qoniqarli b o im a g a n uy
sharoitlari va b.).
Dialektik kauzalizm
qarashlarining mohiyati: kasallik aniq sabablar
bilan uning rivojlanishiga imkon yaratilgan sharoitda chaqiriladi.
I.
P. Pavlovning fikri bo‘yicha kasallik bu ikki tomonning: «sinish»
(shikastlanish) va kasallikka qarshi him oya
fiziologik choralarining
birligidir.
Kasallik manzarasida shikastlanish, buzilish elementlari - patologik
re a k siy a la r va tik lan ish re a k siy a la ri - k o m pensator - m oslashu v
ja ra y o n la r fa rq q ilin a d i. T ik la n ish re a k s iy a la ri g o m e o s ta z n in g
saqlanishiga va harakat uchun optimal sharoit ta’minlashga qaratilgan.
Patogenez (yun. «pathos» - kasallik, dard chekish, «genesis» -
k e lib c h iq ish i) k a sallik n in g k e lib c h iq ish i,
riv o jla n ish i, k e c h ish
mexanizmlari va oqibati to‘g ‘risidagi ta ’limotdir.
Patogenezning yetakchi asosiy zvenosi shunday o ‘zgarish lark i,
jarayonni hamma zvenolarining batafsil avj olishi uchun m utloq zarur
va ulardan oldin yuz beradi.
Patogenezda «m ahalliy» va «um u m iy» h olatning ro li
. M ahalliy
patologik jarayon hamma vaqt organizm ning umumiy holatiga ta ’sir
k o ‘rsa ta d i, organ izm nin g u m u m iy h o la ti esa m a h a lliy p a to lo g ik
jarayonning rivojlanish xususiyatlariga b o g iiq .
P a to g e n e z d a « u m u m iy ( n o s p e t s i f i k ) » v a « s p e ts i fi k »
o 'z g a r is h la r .
P a to lo g ik ja ra y o n v a k a s a llik la rn in g r iv o jla n is h i
d av o m id a b u z ilish la rn in g b ir q ism i h a r xil k a s a llik la rd a
b ir xil
b o iis h i m umkin. Bu k asallik rivojlanishining um umiy, nospetsifik
m ex anizm laridir. B undan tash qari h a r bir k a sallik o ‘zin in g faq a t
sh u k a s a llik tu ri v a g u r u h la r ig a x o s b o i g a n s p e ts i f i k
m e x a n iz m la rig a ( n u rla n is h k a s a llig i, in f e k s iy a la r v a b .) eg a.
S p etsifik lik darajasini anglab y e tish h a r bir k asallik m ohiyatining
o chilish darajasini aniqlaydi.
