Muhabbat qissa yetim

1936-yil
BA SIIO RA T
Ola qarg’a qag‘ etadi,
0 ‘z vaqtini ch og‘ etadi.
Maqol
N ikolay z a m o n id a m ayiz qim m at, k o ‘k n o r a rz ó n edi: 
hozirgi zam o n d a m ayiz arzón, k o 'k n o r qahat. Esizgina o ‘sha 
vaqtda chala siqib tashlangan k o ‘knorlar!
M ulla Said Jalolxon shuni ko'nglidan o 'tk az ib devorga 
suyandi va k o ‘zlarin i yum di, burniga q o 'n g a n p a sh sh a n i 
q o ‘lidagi r o ‘m o lch a bilan q o ‘rish malol keldi shekilli, ostki 
labini c h o ‘zib “puf]” dedi. Pashsha ko‘tarildi, am m o shu 
ondayoq uning labiga q o ‘ndi. Said Jalolxon sekin labini qim tib 
pashshani oyog‘idan qisib oldi. T uzoqqa tushgan bu dilozorni 
ushlab, ikki b a rm o q o rasid a ay lantirib tash la sh q a sd id a
k o ‘tarilgan q o ‘l to labiga kelguncha, la ’nati pashsha oyog‘ini 
sug‘urib qo ch d i. Said Jalolxonning ach ch ig ‘i keldi: 
y o ‘q 
yerdan ko‘k n o r topib, kayf qilib o ‘tirganda bu nimasi!
In so f yuzasidan aytganda, pashsha yaram as m axluq: quyib 
q o ‘yilgan choyga tushib tarvayib yotadi, m ayiz talashadi,
170

---

pokiza qilib suzib q o ‘yilgan k o 'k n o rd a n q a n o ti ch iq ad i. 
Q anotini ko‘knorga tashlab o ‘zi qayoqqa ketadi deng!
Xayol kayfini o ‘g ‘irlagan pashshani qidirib ketdi.
Uyda g‘ij-g‘ij b o ‘lib yotgan pashshalarning qaysi biri o ‘sha? 
Said Jalolxon darhol eshikni yopib, uzun supurgini q o ‘liga 
oldi. U supuigini ko‘tarishi bilan ham m a pashsha g'ing‘illashib, 
bir yeiga t o ‘plandi va bir kirpi holiga keldi. Kirpi qanot chiqardi, 
katta bir pashshaga aylandi-da, oldingi oyoqlari uzra turib Said 
Jalolxonga qaradi va g ‘ing‘illadi:
— S hoshm a, sening orqangda q a n c h a m o 'm in nam oz 
0
‘qiydi, xudoning m axluqiga ozor bergani nechuk hadding 
sig‘adi?
— Q andoq maxluqsan o ‘zing?— dedi Said Jalolxon supuigini 
yelkasiga qo‘yib.
— Pashshalarning shohi b o ‘lam an.
— S hoh b o ‘lsang, sabab o ‘g ‘irlik qilgan fuqarolaringni 
tergam aysan?
— Sening soqolingga tekkan bir qatra shira m ening b arch a 
fuqarolarim ga b ir kunlik ovqat b o ‘ladi, q a n d o q qilib sen 
shuni o ‘g ‘irlik deysan? N im angni o ‘g ‘irladi?
— K ayfim ni o ‘g ‘irladi! N e m ashaqqatlar bilan k o ‘knor 
topib kayf qilib o ‘tirganim da burnim ga va labimga q o ‘ndi. 
S h u n in g u c h u n se n d an qasos o lam a n : q a n o tin g n i yulib 
tashlaym an.
Pashshalar shohi yalindi, yolvordi. Said Jalolxon ko‘nm adi. 
Oxiri ikkovi m urosaga keldi: shoh unga qanot beradigan, u 
uchib yurib, gunohkor pashshani o ‘zi topadigan b o 'ld i. Shoh 
keyingi o y o q la ri b ila n q a n o tin in g u s tin i siladi, o ld in g i 
oyoqlarini bir-biriga ishqadi, keyin g‘ing‘illadi. Said Jalolxon 
xuddi baland yerdan o ‘zini tashlaganday, yuragi “ shuv” etib 
qanot chiqardi va uchdi, shu uchganicha necha zam onlar 
qidirib, g u n o h k o r pashshani q ir etagida o ‘tlab yurgan bir 
eshakning yag‘iridan topdi. Pashsha jaro h at atrofida oqsoqlanib 
y u rar edi. Said Jalolxon bir q o ‘l urib u n i hovuchiga qam ab 
oldi, so ‘ngra, darrov o ‘ldirib q o ‘ym aslik uchun ehtiyot qilib 
b ir q a n o tid a n ushladi. Pashsha g ‘ing‘illadi.
— Labing bilan qisib bir oyog‘im ni uzganing yetm asm idi, 
yana nim a deysan?
— Sen o ‘g‘risan! O dam b o ‘lganingda sh ar’an q o ‘lingni 
kesish lozim b o ‘lar edi. Q anotingni yulib tashlayman!
171

---

Pashsha yalindi, yolvordi — bo'lm adi. Oxiri ikkovi kelishdi.
Pashsha Said Jalolxonni ergashtirib bir biyobonga olib chiqdi. 
Biyobon som on, qum va toshbaqadan iborat edi. Pashshaning 
amri bilan Said Jalolxon bir toshbaqa va b ir dona toshbaqaning 
tuxum idan oldi. Biyobonning allaqayeridan bir qozon topildi. 
Said Jalolxon pashshaning am ri bilan tuxum ni yerga qo'yib, 
ustiga qozonni to ‘ntardi va toshbaqani qo‘yib yubordi. Pashsha 
bir som on parchani ushlab qozonning qoq tepasiga q o ‘nib 
turdi. Toshbaqa qozon atrofida aylana berdi, aylana berdi. Oxiri 
qozon yorilib chilparchin b o ‘ldi, am m o hech qanday tovush 
chiqm adi. Toshbaqa bilan tuxum ko‘zdan g ‘oyib b o ‘ldi. Qozon 
yorilgan vaqtda allaqayoqqa borib tushgan pashsha, ushlab 
turgan som on parchasini keltirib Said Jalolxonga berdi va 
g ‘ing‘illadi.
— 
M a n a sh u n i tering orasiga tiqsang, ko‘zdan g ‘oyib 
b o ‘lasan. Sen h a m m a n i ko 'rasan , seni hech kim ko'rm aydi. 
Qishloqda kim da qancha ko‘knor bo‘lsa hamm asi seniki b o ‘ladi.
Said Jalolxon darhol b ir c h o ‘p bilan bilagini tirm alab, 
som on p arch an i terisi orasiga joyladi va qanday ko‘zdan g ‘oyib 
bo'layotganini k o ‘rib turdi: boshlab kavshining uchi, so'ngra 
birdaniga tizzasigacha oyog‘i k o ‘rinm ay qoldi...
T am om k o ‘zdan g ‘oyib b o ‘lganidan so ‘ng Said Jalolxon 
tikka o ‘zining ulfati m ulla Sham siddinning uyiga bordi. U eshik 
oldidagi su p a d a, o ld id a b ir g 'a lv ir m ayiz, c h o 'p in i terib 
o ‘tirgan edi. Said Jalolxon tovush chiqarm ay uning yoniga 
borib o ‘tirdi. M ulla S ham siddin u ni ko‘rm adi, g ‘alvirga q o ‘l 
solib b ir changal m ayiz oldi — payqam adi.
Said Jalolxonga uning b ir qadoqqa yaqin ko‘knorisi borligi 
m a’lum edi, shu ko'knorini izlab uyga kirdi. Hujrada bir qadoq 
emas, bir lingcha k o 'k n o r bo r ekan. Said Jalolxon ko'knorining 
ham m asini ko‘tarib j o ‘nadi, uni hujrasiga q o ‘yib yana ko‘p 
joylarga bordi, hatto yuk avtomobilining kapoti ustiga ayri minib 
shahaiga ham tushib chiqdi. Hech qayerda bunday ulgurji g‘animat 
uchram adi. Said Jalolxon yiqqan ko‘knorini uyning o ‘rtasiga 
to ‘kib, qancha vaqtga yetishini m o‘ljallab ko‘rdi — olti oyga 
yetar ekan. Bu atrofda ko'k n o r qolm adi-ku, olti oydan keyin 
nima b o ‘ladi? Said Jalolxonni vahim a bosdi.
172

---

B irdan uning esiga bir narsa tushdi: m odom iki u n i h ech
kim ko‘rm as ekan, xo‘jalik raisining oldiga borib “b u yil paxta 
atrofiga k o ‘k n o r ektirib b e ra sa n ” desa nim a qiladi? Said 
Jalolxonga bu fikr shuncha yoqdiki, aqli k o ‘payib boshini 
kattaroq b o 'lg an in i sezdi.
Said Jalolxon tikka xo‘jalik idorasiga bordi. Rais o ‘zi yakka 
qatiq ichib o 'tira r ekan. Said Jalolxon harholda a w a l o ‘zini 
bir sinab ko 'rm o q ch i b o ‘ldi: qani, rais k o ‘radim i, yo‘qm i?
- A ssalom u alay k u m !- dedi raisga ro 'p a ra b o ‘lib. Rais 
tovush qayoqdan kelganini bilm ay alangladi, so ‘ngra q o ‘rqib 
rangi o ‘c h d i-d a , m o ‘ylovida qolgan qatiq yuqini yengi bilan
artib, sekin o ‘rnidan turdi.
- Q o ‘rqm a, q o 'rq m a !- dedi Said Jalolxon d ad illan ib ,— 
senga h am arz, ham farm on qilgali keldim: bu yil paxta atrofiga 
k o 'k n o r ektirasan.
Rais hushi yo‘q, javob berdi:
- M ajlis qilib, o'rtaga solish kerak...
- M ajlis q ila s a n m i, m a ’ra k a q ila s a n m i, e rta g a ish
boshlam asang, kechasi uyingga kafanlik kiram an. M en arvoh 
b o'lam an !..
Rais rozi b o 'ld i. Said Jalolxon raisning oldidagi qatiqni 
qo‘shqulog‘i bilan olib chiqib ariqqa tashladi.
S h unda uning boshiga yana b ir fikr keldi va bu fikrdan 
boshini yana h am kattaroq b o 'lgan his qildi:“ M odom iki paxta 
atrofiga ektirish q o ‘lim dan kelar ekan, nim a uchun h a m m a
yerga k o ‘k n o r ektirm aym an?”
Said Jalolxon qaytib kirdi, bo r tovushi bilan baqirdi:
- H am m a yerlaringga k o ‘k n o r ektirasan!
Rais k o ‘ndi. Said Jalolxon ketdi. Yo‘lda uning boshiga yana 
bir fikr keldi: “ Raisga qilgan d o ‘qim n i hukum atga qilsam , 
o ‘zim ni xon k o ‘tara olm aym anm i?”
Bu fikrdan uning kallasi yana h am kattaroq b o ‘lib, ju d a
og'irlashib ketdi. “Aql kallani bunday katta qilsa va bunday 
og‘ir b o ‘l s a ,- der edi u ichida,— A flotunning o ‘z ajali bilan 
o ‘lganiga ishonm aym an, uni albatta kallasi bosib o'ld irg an ” .
U hujraga kirishi bilan birvarakayiga go‘yo qiyomat q o ‘pdi. 
K o‘chada yugur-yugur, shovqin, itlar vangillagan, tovuqlar
173

---

qiyqillab q o c h g a n , gursillab d e v o rlar yiqilgan, sharaqlab 
daraxtlar qulagan... Q andaydir bir xotin qichqirdi:
— K im ekan u, bizga k o ‘knor ektiradigan!..
Bu tovush ham m ayoqni larzaga keltirdi. H ujraning devor- 
laridan chang yog‘di, tokchadagi m is lagan jangillab ketdi.
Said Jalolxon tezda m ulla Sham siddinning oldiga bordi va 
o ‘z terisi orasidagi som on parchasini sindirib yarm ini unga 
berdi. Ikkovi dashtga chiqib baravariga n a’ra tortdi. K o ‘z ochib 
yum guncha necha ming piyoda va suvori kishilar paydo b o ‘ldi. 
B ularning ham m asi kuloh kiygan va tu g ‘ k o ‘targan edi. M ing- 
m ing tosh b aq a m ing-m ing qozon atrofida aylanib, ko‘zga 
k o ‘rinm aydigan necha yuz m ing lashkar b o id i. Shu yerning 
o 'z id a unga “ Said Jalolxoni soh ib q iro n ” deb nom berildi va 
xon k o ‘tarildi. M ulla Sham siddin unga v a z irb o ‘ldi.
M u sulm onobod yo'lida g ‘azotni boshlash uchun ham m a 
narsa tayyor, faqat yarog‘-aslaha y o ‘q edi. A fg'onistonga o 'tib
ketgan k o ‘r Sherm atga Said Jalolxoni sohibqiron nom idan 
d arhol n o m a vozildi. N om aga javob ham keldi. Javobda ko‘r 
Sherm at “ n echa ming sipohi bilan yo‘lga chiqdim , Sizga 
o ‘z belim dagi sham shirim ni y u b o rd im ” , debdi.
S hunday qilib, ish borgan sari katta b o ‘lar va ish katta 
b o 'lg an sari Said Jalolxonning kallasi og‘irlashar edi.
X udo allaqaysi tog‘n in g g ‘orida “Q irarm an”va “Yig‘a n n a n ” 
n om li ikki m axluqni Said Jalolxonning xon b o lish ig a atab 
boqib yurgan ekan, yarim odam , yarim m aym un qiyofasidagi 
bu ikki jo n iv o r kelib xonga salom berdi va har qaysisi o ‘z 
h u n arin i aytdi. Q irarm an — ro ‘para kelgan kishining kallasini 
uzib tashlar, Y ig‘arm an — kallasiz tan alarn i saijinga o ‘xshatib 
taxlar ekan. Said Jalolxon ko‘p xursand b o ‘ldi. U q o ‘zg‘algan 
qishloqni qilichdan kechirgani bu jonivorlarning yoniga necha 
m ing so ‘ñ lard a n qo'shib berdi. U lar dashtni changitib ketar 
ekan, orqalaridan Said Jalolxon qichqirib qoldi:
— Qiringiz! Quritingiz!. E kindan ko‘knor, jo n egasidan 
toshbaqa bilan pashsha qolsa bas!
B ular ketgandan keyin Said Jalolxon g‘ayratiga chidolm ay 
sham shir s u g iird i va havoda o ‘ynatib, askarga farm on berdi:
— O t q o ‘yingiz! G ‘azot Q ishloqqa ot q o ‘yingiz!
Oldinda xon, ko‘rinmas askar quyunday borar edi. Banogoh
Said Jalolxonning ko‘zi qarshidan ot qo'yib kelayotgan m ulla
174

---

Shamsiddinga tushdi. M ulla Sham siddin kelib otdan tushdi, 
xonning oyog‘ini o ‘pdi.
— Q ishloqda askarlar bor. Yaqiniga borishning sira iloji 
y o ‘q ,— dedi.
Qishloq to m o n d a yana chang k o ‘rindi. Yig‘arm an kelar 
edi. U ham kelib otd an tushdi va xonning oyog‘ini o ‘pib, 
z o ‘r m usibatdan darak berdi:
— Q irarm an s h a h id !- dedi.
Said Jalolxon ishongan tog‘i xususidagi bu xabarni eshitib 
oh tortdi va otd an yiqildi, boshi bilan tushdi, kim dir uning 
boshini ju d a ham katta va haddan tashqari og‘ir latta bilan 
b og‘ladi, shundan so ‘ng hushidan ketdi.
Xon talay vaqtdan keyin hushiga kelib k o ‘zini ochdi va 
o ‘zini o ‘z hujrasida k o ‘rdi. Y onida vaziri m ulla Sham siddin 
c h o ‘kka tushib o ‘tirar edi.
— N im a b o ‘ldi? Q an i sham shir, q a n i o t? — dedi xon 
boshini k o ‘tarib: a m m o boshi shunday o g ‘rir ediki: y an a 
yostiqqa qo'vdi?
M ulla Shamsiddin ro‘molchasi bilan uni yelpib, yiglam sirab 
dedi:
. — Axir, m ulla Said Jalolxon, nega kishini q o ‘rqitasiz? 
N im a? Sham shir nim asi? Q anaqa ot?
Said Jalolxon m ulla Sham siddinning yig'Iam sirashidan 
qishloqqa ketgan boshqalarni ham shahid b o ‘lgan gum on qildi.
— H am m a sim i? H ech kim q o lm a d im i? H o z ir x a b a r 
oldiring! Afg‘o niston y o ‘liga kishi chiqaring!
Said Jalolxon o 'rn id a n turgan edi, gandiraklab yiqildi. 
M ulla Sham siddin kuyib-pishib hech qanday g ‘azot, hech 
qanday askar yo 'q lig in i, uning ertalab d an beri shu yerda 
yotganini uqtira boshladi.
— A h m o q ,— dedi xon achchig‘i kelib,— axir, m en otdan 
yiqildim ... B oshim ning og‘rig‘i hali bosilgani yo‘q-ku! N im a 
uchun m en seni ko‘rib turibm an? Boshim ning katta b o ‘lganiga 
nim a deysan?
— Boshingiz katta boMgani yo‘q, axir,— dedi mulla Shamsiddin 
jerkib,— m en kelsam m ana bu sabil m o'ridan shamol toshko‘m ir 
tutunini qaytarib, butun uy tutunga to‘lgan ekan. Xudo ko‘nglimga 
solib kelmasam, halok b o ‘lar edingiz!
175

---

Said Jalolxon h am on ishonm as edi. U devorlarni ushlab, 
tash q ari chiqdi, ikki qadam bosish bilan yana yiqildi. M ulla 
S ham siddin xizm at qilib, b ir n ech a soatdan keyin arang uni 
o ‘ziga keltirdi. Said Jalolxon b u tu n boshdan kechiiganlarini 
inqillay-inqillay hikoya qilib berdi.
— M en sizning ,ko‘knoringizni olib kelgan e d im ,- dedi 
yana aynib.
— Q anaqa k o ‘knor?
Said Jalolxon yana o ‘ziga kelib uh tortdi.
— Bu bir b a sh o ra t,- dedi mulla Shamsiddin anchadan keyin.
Ertasiga ikki o ‘rtoq m usulm onobod qilish u c h u n toshbaqa
izlab c h o ‘lga chiqib ketishdi.