Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

CHigitli paxtadan tola chiqishi. 
CHigitli paxtadan olinadigan asosiy mahsulot tola 
hisoblanadi. 
Tola massasining chigitli paxta massasiga nisbatan 
tolaning chiqishi 
deyiladi. 
Tolaning chiqishi uning massasiga va chigitning to’qligiga qarab o’zgaradi. 
Har bir chigitdagi tola miqdori go’zaning turiga va naviga qarab o’zgaradi. SHu 
bilan birga u tuproq va iqlim sharoitlariga hamda agrotexnik tadbirlarga ham bog`liq. 
Ekiladigan g`o’zalarning chigitli paxtasidan 20-50% atrofida tola chidadi. 
Mamlakatimizda ekiladigan o’rta tolali g`o’za navlarida tola chiqishi 32-40%, ingichka 
tolali go’zalarda esa 29-34% atrofida bo’ladi. 
Laboratoriyada chigitli paxtadan tola chiqishini arrali jinda ishlab chiqib topiladi. 
Paxta ishlangandan keyin lint va tolali chiqindilar hamda iflosliklarni alohida o’lchab 
ularning chiqishi aniqlanadi. 
Tola chiqishini aniqlovchi ko’rsatkich sifatida chigitli paxtaning tolalik darajasi 
tolalik indeksi xizmat qiladi. 
CHigitli paxtaning tolalik darajasi 
deb 100 dona chigitdan 
ajratib olingan tolaning gramm hisobidagi massasiga aytiladi. 
4. Paxta tolasining tolasining nuqsonlari. 
Paxta tolasiga deyarlik hamma vaqt 
organik va anorganik jismlar aralashgan bo’ladi, bulardan tashqari paxta tolalarida tabiiy 
paydo bo’lgan (gajaklik, murakkab gajaklik, pishmagan tolasining yaltiroq parchasi, 
pishmagan va maydalangan tukli chigit, o’lik tolali va tukli chigit qobig`i, tugunchalar 
kabi) nuqsonlar ham bo’ladi. Tolada nuqsonlar va begona jismlarning bo’lishi uning 
yigiruv sifatlarini pasaytiradi, undan yigirilgan iplarning uzilishini ko’paytiradi va nihoyat 
to’qimaga o’tishi uni sifatini pasaytiradi. Paxtani dastlabki ishlash jarayonida iflosliklarni 
toladan deyarlik butunlay ajratish, o’likning miqdorini kamaytirish va har xil texnologik 
nuqsonlarning paydo bo’lishini ancha kamaytirish mumkin. 
Tolaning nuqsonlari quyidagi tashqi ko’rinishi bilan bir biridan farq qiladi. Gajaklik 
- bunda birnecha o’nlab va yuzlab tolalar har xil shaklda buralib - tortilib, bir biridan 
ajralmaydigan bo’lib qoladi. Gajakliklarning bir qismi yigiruv fabrikalarida ishlaganda 
taralib, ajralib sifatli tolaga qo’shilsa, bir qismi tugilib, chiqindi va taralgan lentaning 
chiqish foizini kamaytiradi. 
Murakkab gajaklik - bir necha dona gajakliklar birlashib, bir biridan ajralmaydigan 
bo’lib qoladi, shuning uchun ham yigiruv protsessida taralib yo’q bo’lib ketmay deyarlik 
hammasi chiqindiga chiqib ketadi. 
Pishmagan tolaning yaltiroq parchasi - bu pishmagan tolalar yig`indisidan iborat 
bo’lib, yorug`likni yaxshi aks ettiradigan sariq lenta shakliga kirib qolgan bo’ladi. 
YAltiroq parcha ipning pishiqligini kamaytiradi, to’qimaga o’tib qolsa, bo’yoqni qabul 
qilmay uni brakka chiqaradi. 
Xom va maydalangan chigitlar (o’lik) - ustida tola bo’lib pishib etilmagan puch va 
maydalangan chigit bo’laklaridan iborat. Ular paxtani dastlabki ishlash jarayonida 

---

ajralmay, qisman tolaga o’tib ketadi. Toza tolalar orasida tolali o’liklarning bo’lishi 
yigiruv fabrikalarida ishlangan vaqtda yanada maydalanib tolali chigit qobig`ini 
ko’paytiradi. 
Tuk va tolali chigit qobig`i - har xil uzunlikdagi uzunlikdagi va tukidan ajralmagan 
chigit parchasidan iborat. Nuqsonlarni ajratishda uning bu turiga faqat mayda (2 mm kv 
gacha) qismlarigina kiritiladi. Bundan yirik bo’lsa, maydalangan chigit nuqsoniga 
qo’shiladi. Mayda chigit qobig`ini toladan ajratish qiyin bo’lgani uchun ular ko’pincha 
ipna va to’qimaga o’tib, pardozlash vaqtida uningsh sirtida bo’yoq qabul qilmay qora 
nuqta shaklida ko’rinib qoladi. 
Tugunaklar bir nechta tolalar chigallanib, bir tugunchak tashkil qilgan bo’ladi. Agar 
tugunakdagi tolalarni ajratishga intilsa ular uzilib chiqadi. SHuning uchun ham 
tugunchaklarni toza toladan ajratib olish qiyin bo’ladi va paxtani dastlabki ishlash 
protsessida ular ajralmaydi va ip hamda to’qimaga o’tib ketib, ularning sifatini pasaytiradi. 
Tuk va tolali chigit qobig`i hamda tugunchaklar mayda va ularni toza toladan ajratish 
qiyin bo’lganidan ular to’qimachilik sanoati uchun eng zararli nuqson hisoblanadi. Paxta 
tozalash zavodlari laboratoriyalarida tolaning nuqsonlar va ifloslik yig`indisini aniqlashda 
qo’l bilan ajdratish va mexanizatsiyalashtirilgan usulda tahlil qilish usullari qullaniladi. 
Tolaning nuqsonlari va iflosligini qo’l bilan aniqlaganda 0,1 va 2 navlan uchun 50 g va 
3,4,5,6 navlar uchun 10 g og`irlikdagi o’rtacha namuna 3 marta tahlil qilinadi. 
Birinchi tekshirishda yirik iflosliklar, gajakliklar, murakkab gajakliklar, o’lik, 
maydalangan chigitlar va pishmagan tolaning yaltiroq parchasi ajratib olinadi.
Ikkinchi tekshirishda qolgan toza toladan yuqori navlar uchun 1/20 qismini va past 
navlar uchun 1/10 qismini ajratib, bu namunadan tolali chigit qobig`i va mayda ifloslik 
ajratiladi. Uchinchi marta tekshirishda ikkinchi tekshirishdan chiqqan toza tolaning yuqori 
navlari uchun 1/5 qismini va past navlar uchun 1/2 qismini ajratib, bu namunadan faqat 
tugunchaklar ajratiladi. SHundan keyin ajratilgan iflosliklar va nuqsonlar alohida tarozida 
tortilib, boshlang`ich namunaning og`irligiga (50g yoki 10g) nisbatan foizi aniqlanadi.