ХОНЛИКЛАРИ МАКТАБЛАРИДАН ФАРҚЛИ ЖИҲАТЛАРИ Аннотация
Ушбу мақолада Бухоро амирлигида тарихнавислик мактабининг шаклланиши, Қўқон ва Хива хонликлари
мактабларидан фарқли жиҳатлари хақида сўз юритилган. Бухоро тарихнавислик мактаби тарихчиларининг замонасида
мавжуд бўлган муаммо ва масалалар, уларни ҳал қиладиган ҳар хил йўллар ва воситалар ҳам уларнинг тарихий
асарларида ўз аксини топган.
Калит сўзлар: маданий ҳаѐт, амирлар, тарихнавислик мактаби, манғитлар, тараққиѐт, наср, хонликлар, маъанавий
муҳит, асарлар.
ФОРМИРОВАНИЕ ШКОЛЫ ИСТОРИИ В БУХАРСКОМ ЭМИРАТЕ, ОТЛИЧИЯ ОТ ШКОЛ КОКАНДА И ХИВИНСКОГО ХАНАТЕСА Аннотации
В статье рассматривается становление школы историографии в Бухарском эмирате, ее отличия от школ Кокандского и
Хивинского ханств. Проблемы и вопросы, существовавшие во времена историков Бухарской исторической школы,
различные пути и средства их решения также отражены в их исторических трудах.
Ключевые слова: культурная жизнь, эмиры, историографическая школа, мангицы, развитие, проза, ханства, духовная
среда, произведения.
FORMATION OF THE SCHOOL OF HISTORY IN BUKHARA EMIRATE, DIFFERENCES FROM THE SCHOOLS OF KOKAND AND KHIVA KHANATES Annotation
This article discusses the formation of the school of historiography in the Emirate of Bukhara, its differences from the schools of
the Kokand and Khiva khanates. The problems and issues that existed in the time of historians of the Bukhara School of History,
the various ways and means of solving them are also reflected in their historical works.
Key words: cultural life, emirs, school of historiography, mangits, development, prose, khanates, spiritual environment, works.
Кириш. Бухоро тарихини ўрганиш, айниқса
манғитлар даври тарихини ѐритишда ўша давр маҳаллий
тарихнавислар асарларига суянишни тақозо этади.
Тарихий асарларни ўрганишда воқеаларни асосий фактлар
асосида талқин қилиш муаммони ечимини топишда
муҳим саналади. Шундай экан, тарихий асарнинг манба
сифатидаги аҳамияти ҳеч қачон пасаймайди. Бунинг
сабаби шундаки, ҳар бир тадқиқотчи ва олим у ѐки бу
манба аҳамиятини ўзи олиб бораѐтган изланишлари учун
белгилайди. Тарихий асарлар муайян вақт ва замоннинг
ижтимоий, сиѐсий, маданий ҳаѐтини акс эттирувчи
манбадир. Тарихий асарлар замонасининг маъанавий
муҳитини тўғридан-тўғри, бевосита ўзида мужассам
этади.
Бухоро тарихнавислик мактаби асарлари ўзбек,
тожик ҳамда араб тилларида яратилган. Улар назм ва
насрда ѐзилиб, турли жанрларда достон, шеър, тарихий-
адабий асар, мемуар-тарихий ва биографик-тарихий асар
сифатида юзага келган. Шарқ анъанасига мувофиқ
келувчи соф тарихий асарлар ҳам Бухоро амирлиги
тарихнавислигида кам эмас.
Тарихий
асарлар
турлари
турлича
бўлиб,
баъзиларида муаллиф ўз кўрган кечирганларини очиқ-
ойдин баѐн этса, бошқасида амирларни мақтаб ѐки
воқеаларни фақат ижобий тарафларини ѐритишга ҳаракат
қилишган. Яна бошқа турдаги тарихий манбаларда
воқеалар муаллифлар томонидан бўрттириб ҳикоя
қилинган. Бухоро тарихчиларининг асарларида юқоридаги
барча услубларга хос бўлган асарлар учрайди. Бу эса
муаррихларимиз ижодида фантазиянинг бойлиги, фикрлар
эркинлиги, ижодкор сифатида ҳар бирларинииг бетакрор
эканликларидан дарак беради. Тарихий манбалар матни
талқинида энг асосий ўринни матннинг ўқилиши ва унинг
мазмунини тушунтириб бериш эгаллайди. Бу вазифани
бажариш учун асар муаллифинииг ижодий ишига кира
олиш, уни тушунишга ҳаракат қилиш, асар даврини ва
хусусиятларини тадқиқотчи билиши лозим. Тадқиқотчи
вазифаларидан яна бири манбаларни илмий тавсиф
қилишдан ташқари ҳар бир тарихий давр учун энг муҳим
ва зарур бўлган манбаларни аниқлаб, уларга тавсиф
бериб, уларда тарихийлик қай даражада акс этганини
кўрсатиш муҳимдир. Шундан келиб чиқиб айтиш керакки,
Бухоро амирлиги тарихини акс эттирган Бухоро
тарихчилари мактабининг асарларини ўрганиш муҳим
илмий йуналишни ташкил қилади. Шу тадқиқотлар
доирасида терминологик изланишлар олиб бориш ҳам
муҳим вазифалардандир.