Республикаси олий ва

11.17-расм. Ўтиш жараёнлари тури: 
1 – тебраниш жараёни; 2 – апериодик жараёни; 3 – монотон жараёни. 

---

- 109 - 
Апериодик жараён умумий ҳолда бир, икки ва бундан кўп тебраниши 
мумкин, бу эса жараённинг ўта ростланишига сабаб бўлади. Монотон жараёнда 
ростланадиган миқдорнинг қиймати бир томондан барқарор қийматга яқинла-
шади, ўта ростланиш бўлмайди.Турғунлик заҳираси деганда, тизимнинг катта-
ликларининг унинг турғунлигини йўқотмаган ҳолда бир оз ўзгартириш имкони-
яти тушунилади. 
Назорат саволлари 
1. Автоматик ростлаш тизимларининг (АРТ) статик тавсифномаларининг қандай 
2. аниқлаш усулларини биласиз? 
3. Автоматик ростлаш тизимларида (АРТ) кандай намунавий бўғинлар мавжуд? 
4. Намунавий бўғинларнинг динамик режимдаги хусусиятлари қандай . 
5. Лаплас алмаштиришига таъриф беринг? 
6. Намунавий бўғинлар учун оператор кўринишидаги тенгламаларни қандай ту-
зиш мумкин? 
7.Автоматик ростлаш тизимларида частотавий тавсифномалари қандай
аниқланади? 
8. Автоматик ростлаш тизимлариниг таркибий схемалари деганда қандай схема-
лар тушунилади? Таркибий тузилиш схемаларини эквивалент алмаштириш 
усулларини тушунтиринг? 
9. АРТ нинг турғунлиги қандай аниқланади?
10.Алгебраик ва частотавий мезонлари бўйича АРТнинг турғунлиги қандай 
аниқланади? 
11.АРТ ларининг ўтиш жараёни тавсифи қандай аниқланади? 
12.АРТ нинг сифат кўрсаткичлари қандай аниқланади?
 
 
 
 
 

---

- 110 - 
12-боб.
Сув хўжалиги ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш
12.1. Сув хўжалигида ишлаб чиқариш жараёнларини 
автоматлаштириш хусусиятлари 
Сув хўжалигини автоматлаштириш асосан саноатдаги технологик жара- 
ёнларни автоматлаштиришдаги тажрибаларга асосланади. Шу билан бирга сув 
хўжалигидаги гидротехника иншоотлари, насос станциялари, сувни ҳисобга 
олиш каби соҳалар ўзининг шундай махсус хусусиятларига эгаки, бу ҳолда тан-
ланган техник воситалар ва автоматлаштириш усуллари маълум технологик та-
лабларга жавоб бериши керак. 
Сув хўжалигидаги ишлаб чиқариш жараёнлари мураккаб ахборот алма-
шинуви ва жараёнларига эга бўлиб, улар турли кўринишларда берилиши мум-
кин. 
Бу эса сув хўжалиги соћасида қўлланувчи машина ва ускуналарнинг
махсус иш режимларига мос тушмай қолиши, оқим линиялардаги ишлаб 
чиқариш жараёнларини тўхтаб қолиши, сув хўжалиги машиналарининг иш ре-
жимлари бир-бирига мос тушмай қолишига олиб келиши мумкин. 
Сув хўжалигининг яна бир муҳим хусусиятлардан бири сув хўжалиги 
техникасининг катта майдонларда жойлашгани ва таъмирлаш базасидан узоқли-
ги, ускуналарнинг кичик қувватга эга эканлиги, иш жараёнининг мавсумийлиги 
ҳисобланади. Жараёнлар хар куни маълум цикл бўйича қайтарилишига қарамай, 
машиналарнинг умумий иш соатлари нисбатан кам ҳисобланади. Демак, бу 
соҳада қўлланувчи автоматлаштириш воситалари турли кўринишларга эга 
бўлиб, нисбатан арзон, тузилиши жиҳатидан содда, ишла- 
тишга қулай ва ишончли бўлиши керак. Бундай шароитда автоматлаштириш во-
ситалари аниқ ва ишончли ишлаши лозим, чунки бундай жараённи табиатан 
тўхтатиб, узиб қўйиб бўлмайди. Мисол учун, гидромелиорация тизимларида ав-
томатлаштириш воситалари табиий шароит ўзгаришига қарамай, сутка давоми-
да технологик операцияларнинг давомийлигини таъминлаб бериши зарур. 
Сув хўжалигида ташқи тасодифий таъсирлар турли кўринишларда ўзга-
риши билан характерланади. Сув хўжалиги автоматикасидаги кўпгина объект-
лар технологик майдон ёки катта ҳажмда вақт кўрсаткичларига эга. Мисол 

---

- 111 - 
учун, насос агрегатларида объект бўйича катталикларни назорат қилиш ва бо-
шқариш керак бўлади (сув сатҳи, босим, иш унумдорлиги, ҳажми ва ҳ. к). 
Бундай объектлар учун автоматлаштириш тизимларида бирламчи ўзгарткичлар, 
ижрочи механизмларнинг оптимал миқдорига эга бўлиб, бошқарилувчи кўрсат-
кичларнинг қийматини белгиланган аниқликда ва ишончли равишда сақлаш 
катта аҳамиятга эга. 
Сув хўжалигида қўлланувчи қурилма ва ускуналарнинг кўпчилигига хос 
бўлган хусусиятлардан бири уларнинг ташқи муҳит билан боғлик ҳолда очиқ 
ҳавода ишлашидир: намлик ва ҳароратни кенг майдонда ўзгариши, турли ара-
лашмалар, чанг, қум, агрессив газлар ҳамда сезиларли тебранишларнинг мавжу-
длиги. Сув хўжалигида саноатдан фарқли равишда юқоридаги талаблардан ке-
либ чиқиб автоматлаштириш воситалари ташқи таъсирларга чидамли, пара-
метрларини кенг диапазонда ўзгарувчи қилиб ишланиши зарур. 
Бу эса лойиҳалаштирилаётган объектдаги техник воситаларнинг ишдан 
чиқишини камайтириш, юқори аниқликда ишлашини таъминлаш имкониятини 
беради. Кўрсатилган хусусиятлар энг аввал ташқи муҳит билан боғлиқ шароитда 
ишловчи машиналарда ўрнатилган бирламчи ўзгарткичлар, ижро механизмлари, 
назорат асбоблари ва бошқа техник воситаларга таъсир этади. Қолган автомат-
лаштириш воситаларини алоҳида хоналар ёки ташқи муҳитга чидамли бўлган 
махсус шкафларда ўрнатиш мумкин. 
Халқ хўжалигининг етакчи соҳаларидан бири бўлган сув хўжалиги 
соҳаси ўзига хос бўлган хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда технологик жа-
раёнларни автоматлаштирилган тизимларини яратиш, энергия сарфини 10-15% 
камайтириш маҳсулот таннархини камайтириш, сув хўжалиги техникасининг 
ишлаш вақтини узайтириш имкониятини беради. Кўрсатилган мақсадни амалга 
оширишда қуйидаги вазифаларни бажариш лозим: 
- сув хўжалигидаги технологик жараёнларни нодаврий дискрет транспорт 
ҳаракатли йўналишдаги узлуксиз ҳаракатни бирлашган ёки бир-бирига боѓлиқ 
бўлмаган ҳаракатли йўналишга ўтказиш асосида доимий равишда такомилла-
штириш; 

---

- 112 - 
- сув хўжалигини автоматлаштириш соҳасида жаҳон тажрибасини илмий 
асослаб, технологик жараёнларни автоматлаштиришнинг оптимал ҳажми, уз- 
луксизлигини таъминлаш; бошқарув алгоритмлари ва автоматлаштириш усу-
лларини такомиллаштириш, серияли автоматика воситаларини қўллаш; 
- сув хўжалиги автоматлаштириш объектларининг статик ва динамик 
хусусиятларини, математик тавсифини аниқлаш (моделлаштириш). 
- сув хўжалигида қўлланувчи ноэлектрик катталикларни назорат 
қилишда қўлланувчи ўзгарткичларни қўллаш мақсадида бошқарув қурилмалари 
билан объект орасидаги назорат қилинувчи катталикларнинг бир- бири билан 
боғлиқлигини ўрганиш (физик хусусиятлари, электрик, оптик, акустик, ис-
сиқлик, механик ва ҳ.к). 
Автоматлаштириш нуқтаи назаридан қараганда сув хўжалиги учун янги 
агрегатлар, машиналар тизимини ишлаб чиқиш қўл меҳнатини енгиллашти-
ришда механизациялаш ва автоматлаштириш масалалари муҳим ўрин тутади.