Республикаси олий ва

Бўлим бўйича назорат саволлари 
1
.
Автоматлаштириш объекти ҳақида тушунча беринг? 
2.Объектнинг аккумуляторлик хусусияти нима? 
3.Объектнинг ўзига тенглашиш хусусияти ва сиғим коэффициенти қандай
аниқланади? 
4.Статик ва астатик объектлар хақида тушунча беринг? 
5.Объектга кўрсатилувчи ташқи таъсирларнинг турлари қандай? 
6.Объектлардаги кечикиш автоматик ростлаш тизимига қандай таъсир кўрсата-
ди?
 
11-боб.
 Автоматик бошкариш тизимлари таҳлили
11.1.Асосий тушунчалар 
Автоматик ростлаш жараёни ростланувчи миқдор 
у
нинг вақт бўйича ўз-
гариши билан, яъни 
y(t)
функцияси билан тавсифланади. Автоматик ростлагич 
ростланувчи миқдор 
у
0
нинг қийматини ўзгармас катталикда сақлаш учун 
ишлайди, деб фараз қилайлик. Ғалаёнлантирувчи таъсир бўлмаган (идеал ҳол) 
y(t)=const 
11.1– расмда функция пунктир тўғри чизиқ билан тасвирланган. 
Ҳакикатда эса, тизимга доим ғалаёнлантирувчи таъсир кириб, ростлаш жара-
ёнини тасвирловчи миқдор 
y(t)
ни берилган қиймат
y
0
га яқин тутиш вазифаси 
юкланади.

 
11.1-расм. Ростлаш жараёни эгри чизиғи 
Техникавий талабларда ростланувчи миқдорнинг хақиқий қиймати 
қандай чегарадан чиқмаслиги рақамлар билан кўрсатилади. Ростлаш жараёни-
нинг эгри чизиғи –мазкур АРТнинг ростлагичи шундай танланиши керакки, у 

---

- 89 - 
берилган бирор объект учун техникавий талабларни қондирадиган бўлсин. Ро-
стлаш жараёни эгри чизиғи 
y(t)
нинг топшириқдаги 
y
0
га яқин бўлиши ростла-
гичнинг кўрсаткичлари билан объектнинг кўрсаткичлари орасидаги нисбатга 
боғлиқ. 
Ростлашнинг умумий принципларига мувофиқ ростлагичнинг схемасини 
тўғри танлаш етарли бўлмайди. АРТда фақат энергия истеъмолчиларигина эмас, 
балки унинг манбаи ҳам бўлади; ростлагичнинг кўрсаткичлари нотўғри танлан-
ганда ростлагич тизимини тинчлантирмайди, аксинча энергиянинг келиши 
ҳисобига тизимни чайқатади. Шунда ростлаш жараёнининг эгри чизиғи бе-
рилган қийматидан ташқарига чиқиб кетади. Шунинг учун ростлагични тўғри 
танлашда ҳисоблаш ишлари ҳам бажарилади ва зарур бўлганда, ростлагичнинг 
энг яхши кўрсаткичларини аниқлаш мақсадида тажрибалар ҳам ўтказилади. Бу 
ҳолда ҳисоблар ва тажрибалар фақат статик бўлиб қолмай, балки динамик ре-
жимдаҳам олиниши керак, яъни АРТнинг мувозанат режимда ишлашини тек-
шириш билан бир қаторда ўткинчи жараёнларни ҳам ҳисоблаш ва тажриба ўтка-
зиб текшириш лозим /2,6,8,12/. 
АРТнинг динамик хоссаларини ўрганиш учун унга кирувчи барча эле-
ментлар динамик хоссалари нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Элементларни 
бундай қараш динамик бўғин ёки оддийроқ айтганда, бўғин тушунчасига олиб 
келади. АРТнинг биринчи ва иккинчи тартибли дифференциал тенглама билан 
ифодаланадиган қисми динамик бўғин деб аталади. Физикавий элементларнинг 
ҳаммаси унча кўп бўлмаган намунавий динамик бўғинлар билан алмаштирили-
ши мумкин. Чизиқли бўғинлардаги ва тизимлардаги ўткинчи жараёнлар чизиқли 
дифференциал тенгламалар билан ифодаланади. Ҳозир чизиқли тизимлар ва 
чизиқлантириладиган тизимларни тадқиқ этиш ҳамда ҳисоблаш усуллари етарли 
даражада тўлиқ ишлаб чиқилган, мазкур бобда ана шу усулларга алоҳида эъти-
бор берилади.