Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ХУЛОСА 
Диссертациянинг 
“Хулоса”
қисмида тадқиқот натижалари, улардан келиб 
чиқадиган асосий хулоса ва мулоҳазалар ҳамда амалий таклифлар берилган.
Илк ўрта асрлар, хусусан VI аср охирлари - VIII аср биринчи ярми Суғд 
тарихи Ўзбекистон ҳудудларида кечган давлатчилик тарихининг ажралмас 
қисмидир. Давлатчилик тарихининг ривож босқичларида Зарафшон водийси 
ва Қашқадарё воҳаси бўйлаб, Самарқанд, Бухоро, Кеш (Шаҳрисабз), Нахшаб 
(Қарши) воҳаларида милоддан аввалги биринчи минг йиллик ва милодий 
биринчи минг йилликнинг сўнгги чорагига қадар Суғуда-Суғд номи билан 
маълум бўлган давлатчилик жараёнлари кечган. Гарчи, тадқиқотчилар “бу 
жараён милодий VI-VIII аср ўрталарида Суғд конфедератив давлат 
тузилмасига айланишига олиб келган” деб ҳисобласалар-да, бироқ бу ҳолат 
анча илгари рўй берган бўлиши мумкин. Манбалардан маълум бўлишича, VI-
VIII асрларга келиб Суғд минтақа сиёсий ҳаётида катта рол ўйнай бошлайди.
Шу муносабат билан давлатчилигимиз тарихининг муҳим босқичини ўз 
ичига олган Суғд конфедератив тузилмасининг ички ижтимоий-сиёсий 
масалаларини ўрганишда бевосита ўша давр воқеа-ҳодисалари ичида туриб 
ёзилган суғдий ёзма ёдгорликлар муҳим манбалардан саналади. 
Илк ўрта асрлар, айниқса ўрганилаётган VI-VIII асрларда Суғднинг 
тарихини ёритувчи манбалар билан танишиш натижасида аксарият 
тадқиқотчилар суғдий ёзма ёдгорликларнинг ўрни беқиёс эканлигини 
таъкидлайдилар. Гарчи, бу масалада хитой йилномалари ўзининг янада 
тадрижий ва узлуксиз маълумотларга бойлиги билан қиймати юқори бўлса-
да, уларда келтирилган турли атамалар, шахслар исмлари, унвонлар, жой 
номлари ва бошқалар хитой тили ва ёзувига мослаштирилиб берилганлиги 
сабабли аслиятдан анча узоқлашган ва уларни тиклаш тадқиқотчилар учун 
ҳанузгача муаммо бўлиб қолмоқда. Шу жиҳатдан олганда ҳам суғдий 
тилидаги ёдгорликлар минтақа тарихини ўрганувчи тадқиқотчилар учун 
бирламчи ва ишончли манба бўлиб қолаверади. Бундан ташқари, ўзининг 
маҳаллий муҳитда яратилганлиги боис суғдий тилидаги манбалар Суғднинг 
сиёсий ҳаёти ва давлатчилиги ҳақида янада яққолроқ ва теранроқ тасаввур 
бера олади. 
Таъкидлаб ўтиш жоизки, минтақа тарихига оид кўплаб нашрларда 
суғдий ёзма ёдгорликларга етарли даражада мурожаат этилмаган. Айниқса, 
1
Ўша асар, -Б. 53. 

---

22 
Суғднинг VI-VIII асрлар Марказий Осиё сиёсий ҳаётида тутган ўрнини 
суғдий ёзма ёдгорликлар асосида белгилаш иши тўлақонли амалга 
оширилмаган. Бинобарин, суғдшунослик соҳасида 1970-йиллардан бошлаб 
йирик тадқиқотлар амалга оширилди. Суғдча матнларнинг дастлабки 
ўқилиши жараёнида вужудга келган нашрлар қайта кўриб чиқилди. Илмий 
изоҳлар, янгича қарашлар мужассам бўлган бир қатор нашрлар вужудга 
келди. Бизнинг вазифамиз суғдшунослик соҳасида тўпланиб қолган 
тажрибаларни тизимли равишда умумлаштириш, суғдий ёзма манбалар, 
ҳужжатлар, битиклар, нумизматик ва бошқа эпиграфик ёдгорликларга тўғри 
илмий талқин бериш, улардаги маълумотларни мавзуга тааллуқли хитой, 
араб, форс, қадимги турк ва бошқа манбалардаги маълумотлар билан 
таққослаш асосида илмий хулосаларга келишдан иборат бўлди. Улар бизга 
қуйидагича фикрлар ва мулоҳазаларни ўртага қўйиш имконини берди:
- ўзининг географик жойлашувига кўра қадимдан алоҳида бир тарихий-
маданий ҳудуд сифатида шаклланган Суғдда ўзига хос воҳа давлатчилиги 
кўп асрлар давомида мавжуд бўлган. Шимоли-шарқда Нурота, Зарафшон тоғ 
тизмалари, жануби-шарқда эса Ҳисор тоғ тизмалари билан ўралган ва 
Зарафшон ҳамда Қашқадарё дарёлари ҳавзаларининг ўтроқ турмуш тарзи бу 
ҳудудда воҳа давлатчилигининг ташкил топишига замин яратган; 
- ҳудудий ва сиёсий жиҳатдан Самарқанд, Панч (Панжикент), Кеш, 
Нахшаб каби нисбатан йирик ҳукмдорликлар ва Кушония, Кабудон, 
Маймурғ, Хахсар, Иштихон, Фай сингари кичик ҳокимликлардан иборат 
Суғд конфедерациясининг шаклланиш даври, босқичлари, ўзига хос 
хусусиятлари, бошқарувдаги Марказий Осиё воҳа давлатларига ўхшаш ва 
фарқли жиҳатлари, ушбу воҳа давлатлар олиб борган сиёсий-иқтисодий 
муносабатлари ўрганилди ва қуйидагича баҳоланди. Жумладан,
- Суғд конфедерацияси Марказий Осиё воҳа давлатларининг аксарияти 
билан қўшни бўлиб, ўзининг географик жойлашувига кўра улар орасида 
алоҳида ўрин эгаллаган. Хусусан, Суғд шимол ва шимоли-шарқдан 
Уструшона, 
жануби-ғарбда 
Пойкентгача, 
жанубдан 
Тохаристон 
ҳукмдорликлари билан ўзаро чегарадош бўлган. Шунингдек, воҳага нисбатан 
шимоли-шарқда жойлашган Чоч ва Фарғона ҳукмдорликлари ҳам Суғдга 
масофа жиҳатидан яқин бўлиб, улар ўртасида ҳам алоқалар йўлга қўйилган.
- дастлаб Суғдда хитой манбаларида «
Чжаову
» шаклида учрайдиган 
бошқарувчи хонадон ҳукмрон бўлган ва кейинчалик ушбу хонадон 
вакиллари алоҳида сулола сифатида нафақат Суғддаги бошқа ҳукмдорлик ва 
ҳокимликларда, балки Марказий Осиёнинг бошқа воҳа давлатларида ҳам ўз 
сулолаларига асос солган. Хитой йилномаларида VI–VII асрларда Ши (Чоч), 
Боханна (Фарғона), Ши (Кеш), Ан (Бухоро) ва ҳакозо ҳукмдорликларнинг 
бошқарувчи сулолаларининг