Sanoatda sulfat kislotasi ishlab chiqarish Sulfat kislotasining xossalari va ishlatilish soxalari

Oltingugurt (VI) oksidining absorbtsiyasi.
SO
3
suv bilan quyidagicha 
reaksiyaga kirishadi: 
SO
3
+ H
2
O = H
2
SO
4
+94 kJ. 
Bunda gaz fazada ozgina suv bug`lari bo`lsa sulfat kislotaning barqaror tumani 
hosil bo`lib suvga, kislotaga hatto ishqorga ham qiyin yutiladi va praktik jihatdan 
reaksiya to`xtaydi yoki juda sust ketadi. Shuning uchun ham absorbtsiyaga keluvchi 
reaktsion gaz aralashmasida suv bug`lari mutloqo bo`lmaydi. Yana SO
3
ni 
absorbtsiyalovchi suv yuzasida suv bug`larining portsial bosimi ham minimal 
miqdorda kam bo`lishi zarur. Bunaqangi talabga faqat 98,3%li H
2
SO
4
javob beradi 
xolos Shunday konsentratsiyada SO
3
ning ham partsial bosimi eng kam hisoblanadi. 
Shunday kontsentratsiyali kislota SO
3
ni to`liq (99% dan ham ko`proq) yutadi. 
Bunda shunday miqdor kislota beriladiki, unda bir marta SO
3
bilan to`qnashuvda 
uning kontsentratsiyasi faqat 0,2% ga ortadi xolos. Kislota sovutkichlarda 
sovutilgach ozroq qismi tayyyor maxsulot sifatida olinadi, qolgan ko`p miqdori yana 
suv bilan yoki suyuq kislota bilan suyultirilib absorbtsiyaga qaytariladi. 
Oleum H
2
SO
4
·nSO
3
esa boshqa adsorberga olinadi. Bunda ham kislota 
konsentratsiyasi bir to`qnashuvda protsentning ma’lum qismlarigina ortadi. 
Olinayot gan oliumning o`rnini qoplashi uchun absorverga to`xtovsiz monogidrat 
aniqrog`i 98,5 % ni sulfat kislota solinib turiladi. 
Texnologik sistemasi.
Temir kolchedaning quydirishdan olinadigan SO
2
dan 
sulfat kislota ishlab chiqarishning texnologik sxemasi 61- rasmda berilgan. 

---

11
Kuyundi gazlari siklonlar va quruq elektrofiltirlardan qisman tozalanib kelgach 
300
0
C haroratda yuvish minorasiga kiritiladi, minora 75 % li sovuq sulfat kislotasi 
bilan sug`orilib turiladi. Kuyundi gazlari sovutilgach tarkibidagi ozroq miqdor SO
3
va suv bug`lari kichkina tomchilar shaklida kondensatsiyalanadi. Bu tomchilarda 
mishyak oksidi eriydi va sulfat kislota tumani hosil bo`ladi. Bu tuman 7,6 
minoralarda qisman ushlanib qolinadi. Bu minoralarda yana chang qoldiqlari, selen 
va boshqa qo`shimchalar ham ushlab qolinadi. Bunda ifloslangan sulfat kislota hosil 
bo`ladi. (u zavodda ishlab chiqarilgan kislotaning taxminan 5% i miqdoriga teng). 
Bu kislota nostandart maxsulot sifatida beriladi va kerakli joylarda ishlatiladi. Gazni 
(SO
2
) sulfat kislota tumani va mishyakdan batamom tozalanadi. So`ngra sulfat 
kislotani to`liq ushlab qolish maqsadida 5 minorada suv bilan ho`llanadi. Gazni 
(SO
2
) oksidlashga tayyorlash, uni suv bug`laridan nasadkali 3 minorada 
kontsentrlangan sulfat kislota bilan quritish orqali tugallanadi. Shu yergacha barcha 
gaz o`tkazgich kuvurlar, kislota yig`gichlar, minoralar, hammasi oddiy po`latdan 
yasalgan bo`lib kislotaga chidamli g`ishtlar bilan yoki diabazli plitalar bilan 
futerovkalanadi (qoplanadi). Quritilgan gaz agressiv emas, shuning uchun keyinggi 
barcha apparatlar uglerodli oddiy po`latdan yasalib futerovkalanmaydi 
apparatlarning, gaz o`tuvchi kuvurlarining ko`pligi gaz harakatiga to`sqinlik qiladi. 
Shuning uchun qurutgich bo`limidan keyin kompressor-2 o`rnatiladi. U kuyundi 
gazlarini pech bo`litmidan tozalash va qurutish sistemalari orqali surib olib uni 
kontakt bo`limiga yuboradi. Kontakt bo`limi tokchali kontakt apparatini-10 va 
kuvursimon assiqalmashtirgichlarni issiq almashtirgichlarni – 9 o`z ichiga oladi. 
Issiq almashtirgichlar harorat rejimini normallab turadi. 
Sulfat kislota ishlab chiqarishning eski kam quvvatli sistemasida kontakt 
apparati ichidagi tokchalar oralig`ida turg`un issiq almashtirgichlar o`rnatilgan 
bo`ladi Tokchalarda esa kattalizatr bo`ladi. Bunda gaz ketma-ket barcha kattalizator 
qavatlardan va issiq almashtirgichlardan o`tadi bu xil konstruktsiya kichik razmerli 
kam quvvatli apparatlar uchun rentabilli hisoblanadi ammo hozirgi zamon qudratli 
diametri 10m va undan ham ortiqroq bo`lgan apparatlarda esa rentabilli bo`lib qoldi. 
Chunki katta diametrli apparatlarda issiq almashtirgichlarda gaz oqimini bir tekisda 
borishini ta’minlash va uni buzilganda tuzatish qiyin bo`ldi. Shuning uchun ham olib 
quyiladigan bo`lak-bo`lak issiq almashtirgichlar o`rnatiladi. 
Eski 5 tokchali kontakt apparatlarida SO
2
ning SO
3
ga aylanishi 98 %ni tashkil 
qilar edi. Qolgan 2 % zaharli gaz – SO
2
atmosferaga chiqarib tashlanar edi. Bu esa 
atrof muhitni zaharlar edi. Yirik zavodlarda esa bu juda xafli (juda ko`p gaz 
atmosferaga chiqib ketadi) va bunga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning uchun ham 
keyingi yillarda IK/IA sistemasiga o`tildi. Bu 2 marta kontaktlash va 2 marta 
absortsiyalash degan ma’noni anglatadi) 61 rasmdagi sxemada ko`rinib turibdiki gaz 
(SO
2
) kontakt apparatining 3 qavat kattalizatoridan o`tgach olium olish uchun 
birinchi absortsiyaga oleumli absorberga yuboriladi. Bunda SO
3
ning 
absortsiyalanishi tufayli SO
2
, SO
3
muvozanati buziladi va SO
2
ni oksidlanishini 
susaytirmaydi. Natijada keyingi ikki kavatdan o`tgach SO
3
ga to`liq oksidlanadi 
(99,5-99,8 % gacha). 

---

12
Hozirgi paytda qo`llaniladigan vanadiyli kattalizatorlar 400
0
C haroratda 
aktivlik ko`rsatadi. 600
0
C dan yuqoriroq haroratda aktivligini yo`qotadi, chunki 
qayta kristallanadi. 
SO
3
ning absorbsiyalanishi uchun esa past harorat kerak bo`ladi. Shuning uchun 
ham gaz oxirgi qavat kattalizatordan o`tgan kontakt apparatidan chiqadi va avval 
issiq almashtirgichlardan so`ngra havo sovutgichlardan o`tib absorbentga borib 
kiradi. Absorberlar nasadkali minora bo`lib ichi keramik xalkalar bilan to`lgazilgan 
bo`ladi. Bu minoralar tepasidan kislota sachratib sug`oriladi, pastdan yuqoriga qarab 
esa, qarama-qarshi oqim prinsipida SO
3
gazi ko`tariladi. Absorberdan 
absorbsiyalanmay qolgan chiqindi gaz (0,03% SO
2
saqlaydi) atmosferaga chiqarib 
tashlanadi. 
Hozirgi zamon kontakt aparatlarining quvvati-maxsuldorligi sutkasida 1500 t. 
H
2
SO
4
ga tengdir. Bunday qudratli zavod juda yirik, to`xtovsiz ishlovchi, 
mexanizatsiyalashtirilgan, ko`p qismi avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish 
korxonasidir. 
Ishlab chiqarishni intensivlashning eng muxim yo`llari quyidagilar: % miqdori 
yuqori bo`lgan kontsentrlangan SO
2
olish, buning uchun kolchedan kuydirish 
jarayonidan boshlab toza kislorodni qo`llash. Yuqori bosimdan foydalanish, aktiv 
kattalizatoridan foydalanish va qaynovchi kavatli kattalizatorli kontakt aparatiga 
to`liq o`tish va boshqalar. Intevsivlashning barcha ko`rsatilgan bu usullari kelajakda 
qurilishi kerak bo`lgan yoki rekonstruktsiyalanadigagan barcha korxonalarda 
qo`llaniladi. Chunki ularda sobiq SSSR ning siklik sistemasi deb ataluvchi sistema 
qo`llanilishi planlashtirilgan, bu siklik sistemasida hozirgi IK/IA sistemasiga 
qaraganda (bu sistemaning o`zi hali yangi va ayrim zavodlardagina qo`llanila 
boshlandi) atmasferaga chiqarib tashlanadigan gazning mikdori 50 marta kamayadi 
hamda reaksiya issiqligidan bug` hosil qilishda maksimal foydalaniladi. Natijada 
ishlab chiqarish praktik jihatdan chiqindisiz va energiya tejovchi korxonaga 
aylanadi. Bu bilan atrof muhitni ifloslashni oldini oladi. 
Kelajakda sulfat kislota ishlab chiqarishning istiqbolli yo`li boshqa ishlab 
chiqarishlarining oltingugurtli chiqindilaridan xom ashyo sifatida foydalanishdir. 
Yaqin kelajakda ancha miqdor sulfat kislotasi rangli metalurgiya korxolarining 
oltingugurtli chiqindilaridan va elekterostantsiyalarining yoqilg`i gazlaridan ajralib 
chiquvchi SO
2
dan ishlab chiqariladi. Bu tabiatni muxofaza qilishning muhim 
omillaridir. Bu xolat xukumatimizning atrof muxitni muxofaza kilish haqidagi 
karorlariga gamxurliklariga mos bo`lib tushadi. 1t. sulfat kislotani kolchedandan 
olish uchun (45% oltingugurt saklovchi kolchedan ) 0.82 t. Kolchedan, 82 kVt soat 
elektr energiyasi 50 m
3
suv sarflanadi.