«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Inventar va xo‘jalik anjomlari – ushbu guruhga korxona xo‘jalik
faoliyatida ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez
eskiruvchi buyumlar kiradi.
Qayta ishlashga berilgan materiallar – korxona balansida turgan,
qayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga,
asosan, qayta ishlash uchun o‘zga korxonaga berilgan chorvachilik,
o‘rmon xo‘jaligi hamda o‘simliklardan olinadigan mahsulotlar kiradi.
Boshqa materiallar – yuqoridagi satrlarda ko‘rsatib o‘tilmagan
boshqa materiallar shu guruhga kiradi. Ularga chiqitlar, yaroqsiz
materiallar, braklar, metalalom va boshqalar misol bo‘ladi.
Materiallarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri baholash muhim aha-
miyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarini baholash «Tovar-
moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMA ga asoslangan bo‘lishi lozim.
Ushbu standartga muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi
bo‘yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi lozim. Chunki
buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning biri
bo‘lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo‘yicha yoki sotishning
sof qiymati.
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMA ga asosan, tovar
moddiy zaxiralarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-
moddiy zaxiralarni manzilga yetkazib berish hamda tegishli holatga
keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o‘z  ichiga
oladi.
Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning
haqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning quyidagi usullarini
qo‘llash orqali amalga oshirish mumkin:
1. O‘rtacha tannarx bo‘yicha yoki AVECO usuli.

---

52
2. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum –
birinchi xarajat, FIFO usuli.
3. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, oxirgi tushum – oxirgi
xarajat, LIFO usuli.
AVECO usuli materiallarning o‘rtacha narxlariga asoslangan. Bu
usul bo‘yicha har bir birlikning qiymati davr boshlarida o‘xshash
birliklarning o‘rtacha o‘lchanadigan qiymatidan  va davr mobaynida
sotib olingan va ishlab chiqarilgan o‘xshash birliklar qiymatidan bel-
gilanadi. O‘rtacha qiymat davriy asosda yoki xo‘jalik yurituvchi subyekt-
da mavjud bo‘lgan vaziyatga ko‘ra, har bir qo‘shimcha yetkazib berish
davomida hisoblanishi mumkin.
FIFO usulida ishlab chiqarish uchun dastlab sotib olingan
materiallar partiyasi bo‘yicha baholanadi, so‘ngra ikkinchi partiya bahosi
bo‘yicha va hokazo. FIFO usulida xomashyo, materiallar va tovarlar
kelib tushish tartibi bo‘yicha baholanadi. Bu shundan dalolat beradiki,
materiallar tannarxining qismi sifatida nisbati oldingi bahoda haqiqatda
ushbu materiallar yuqori yoki past narxda sotib olinganligidan qat’i
nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy bahosini aks
ettiradi. Inflyatsiya davrida FIFO usuli qo‘llanilsa, sof foydaning eng
yuqori darajasiga erishiladi.
LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi, so‘ngra
avvalgi partiya tannarxi bo‘yicha yoziladi va hokazo. Zaxirada qolgan
materiallar qiymati hisobot davrining oxirida birinchi sotib olingan
material tannarxi bo‘yicha hisoblanadi. LIFO usulidan foydalanish
inflyatsiya davrida eng past foydani, deflyatsiya, ya’ni narxlarning
pasayishi vaqtida eng yuqori foydani keltiradi.