1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

2. XOTIRANING NERV-FIZIOLOGIK ASOSLARI 

      Esda  olib  qolish  nerv  tizimining,  miyaning  egiluvchan,  ya`ni  o`zgaruvchanlik,  qo`zg`atuvchilar 

ta`sirida  o`zida  go`yo  bir  iz  tarzida  qoldirish,  saqlash  imkoniyati  tufayli  yuzaga  keladi.  Har  qanday 

kishining  miyasi  egiluvchanlik  xususiyatiga  ega  bo`lib,  lekin  uning  darajasi  har  xil  bo`ladi.  Shaxs 

xotirasining  sifati  miyaning  faolligi  va  turli  faoliyatga  to`g`ridan  -  to`g`ri  bog`liq  ravishda  rivojlanadi. 

Atrofni  o`rab olgan borliqni  faol  biluvchi  kishi  o`z miyasi  faoliyatini  beto`xtov  kuchaytiradi.  SHu bilan 

birga  uning  egiluvchanlik  darajasini  oshiradi.  Miya  egiluvchanligi  vaqtincha  pasayishiga,  xotira 

samarasining  susayishiga,  ba`zi  paytda  odamning  toliqishi  sabab  bo`ladi.  Dam  olgandan  so`ng  yana 

tiklanadi.  Odatda  miya  egiluvchanligi  yosh  o`tishi  bilan  susayadi.  Masalan,  keksa  kishilar  gaplaridan 

adashib  ketadi.  Ilgari  gapirgan  gaplari  esidan  chiqib  yana  o`sha  gapni  gapiradilar.  Miya 

egiluvchanligining  ko`rsatkichi  bosh  miya  po`stlog`ida  muvaqqat  nerv  aloqalarini  tezlikda  vujudga 

kelishi,  davomli  saqlanishi  va  ularning  tez,  oson  jonlantirishi  hisoblanadi.  Muvaqqat  nerv  aloqalari 

assotsiatsiyalarni  hosil  qiluvchi  fiziologik  mexanizmdir.  ASSOTSIATSIYA  bizning  xotiramizda 

mustahkamlangan  va  ongimizda  qayd  qilingan  ayrim  voqea  -  hodisalarning  o`zaro  bog`lanishidir,  biror 

buyumni esda olib qolish uni boshqa buyumlar bilan bog`lash orqali amalga oshiriladi. “Muvaqqat nerv 

bog`lanishlar  -  deb  yozadi.  I.  P.  Pavlov,-  hayvonot  olamida  va  bizning  o`zimizda  ham  bo`ladigan  eng 

umumiy  fiziologik  hodisadir.  SHu  bilan  birga  u  psixik  hodisa  hamdir:  Turli  -tuman  harakat,  taassurot 

bo`lmasa  harflar,  so`zlar  va  fikrlar  o`rtasida  paydo  bo`ladigan  bog`lanishlarni  psixologlar  assotsiatsiya 

deb ataydilar”. 

       Odamning xotirasi ketma - ketlik, o`xshashlik, qarama - qarshilik, ya`ni kontrastlik assotsiatsiyalarga 

asoslanadi. Ketma - ketlik assotsiatsiyalarning asosida narsa va hodisalarning fazoviy, vaqt munosabatlari 

yotadi.  Masalan:  Biz  bir  vaqtning  o`zida  ma`lum  fazoda  stol,  tarelka  va  qoshiq,  qalam  va  qog`oz 

buyumlarni  idrok  qilar  ekanmiz,  biz  ana  shu  narsalar  o`rtasida  fazoviy  munrosabatlarni  o`z  ongimizda 

mustahkam saqlab qolamiz, agar biz bu predmetlar bilan uchrashsak, u hakda eslasak, bizning ongimizda 

uning  yonida  bo`lgan  boshqa  predmetlar  ham  ko`z  ongimizga  keladi.  SHunga  o`xshash  ma`lum  vaqt 

oralig`ida,  ya`ni  biridan  so`ng  ikkinchisi  keluvchi  boshqa  hodisalarni  idrok  qilar  ekanmiz,  masalan,  yil 

fasllarini, biz ularni  ketma  - ketlikda eslaymiz.  Agarda  yangi  bo`lgan buyum  ma`lum bo`lgan  buyumga 

o`xshasa, shu vaqtda o`xshashlik bo`yicha assotsiatsiya vujudga keladi. Masalan: tabiat manzarasini aks 

ettiruvchi  rasmga  qarab  turib,  uni  qachondir  boshqa  rasmda  ko`rilgan  tabiat  manzarasiga  o`xshash 

ekanligini  xotirlaymiz,  o`xshashlik  bo`yicha  assotsiatsiya  -  badiiy  usul  bo`lib,  adabiyotda  keng 

---

qo`llaniladi.  Masalan:  shoir  majnuntol  obrazini  tasvirlar  ekan,  uni  ta`sirchan  qilish  uchun  ma`yus  ayol 

obrazi bilan bog`laydi. Qarama - qarshi hodisalar kontrast assotsiatsiya tashkil qiladi. Masalan: Novcha - 

pakana, qora – oq, botirlik - qo`rqoqlik va boshqalar.