Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

mufradot 
(shegara) delingen: bunday jazıw bir-eki jılǵa sozılǵan) 
úyretilgen. 
Bunnan keyin háriplerdi bir-birine qosip jazıw shınıǵıwı baslanǵan. Bul 
shınıǵıw 
murahkabbot (quramalı) 
delingen. Háriplerdi bir-birine qosip jazıw 
shınıǵıwı bir neshe basqıshqa bólinip úyretilgen, lekin hárip birikpeleriniń máni 
ańlatıw-ańlatpaslıǵı ulıwma itibarǵa alınbaǵan, qanday juwmaq shıǵıwına itibar 
bermey háriplerdi bir-birine qosip jazıw shınıǵıwın isley bergen. Kóplegen eski 
mekteplerde bunday shınıǵıw 
„abjad jaziw" 
menen juwmaqlanǵan. 
Murakkabbottan keyin eki qatarlı qosıq, qısqa qosıqlar hám rubayılardı 
(tórt qatarlı qosıqlardı) kóshirip jazıw shınıǵıwıwları baslanǵan. Bul shınıǵıwdı 
muqattaot 
degen. Bul shınıǵıwǵa da júdá kóp waqıt sarıplaǵan; ol mánili sózlerdi 
jazıw menen baslanıp, 
duoyi salom 
(shıǵarma) jazıw menen juwmaqlanǵan. Bala 
duoyi salom 
jazıwdı bilse, ol bala „ bilimli,sawatlı" dep esaplanǵan. 
Jazıwdı úyretiw hám taza jazıwǵa shınıqtırıwda 
„Mufradot" 
kitabınan 
paydalanılǵan. Bul kitapshada hárlıq shınıǵıw túri, hátte bázi baspa kitaplarda 
bolsa shıǵarma úlgileri berilgen. 
Eski mektepte jazıwǵa úyretiwdiń birden-bir jolı kóshirip jazıw 
- 
nusqa 

---

35
kóshiriw esaplanǵan, nátiyjede balada jazba til kónlikpesi payda bolmaǵan. Bul 
shınıǵıw balanı júdá zeriktirgen, hesh oylanbastan jazıwǵa ádetlentirilgen. 
Mektepte dóretiwshilik penen kóshirip jazıw shınıǵıwlarınıń, sonıń menen birge, 
basqa usıllarınıń qollanılmaǵanlıǵıs sebepli bala sulıw etip kóshirip jazıw 
kónlikpesin iyelegen bolsa da, óz pikirin jazba túrde jazıp kórsete almaǵan, ol eń 
ápiwayı gáplerdi de zorǵa jazǵan. 
Eski mekteplerde, medreselerde ózbek, qaraqalpaq tilleri ulıwma 
óqıtılmaǵan, nátiyjede eski mektep balaları ǵana emes, hátteki medresede bir neshe 
jıl ómir súrip waqıt ótkizip oqip tálim alǵan bazı balalar da óz atin durıs jazıp 
bilmegen. 
Arabshada durıs, sulıw jazıwǵa úyretiw ushın xıywalı shayır 
Shermuhammad Avazbey ulı Munistıń (1778-1829) „Savodi tálim" kitabınan 
paydalanılǵan. 
Rus-tuzem mekteplerinde oqıw hám jazıwdı úyretiw, ádette, bir waqıtta 
baslanıp, bir-birine baylanıslı alıp barılǵan, hár kúni aldın oqıw, keyin jazıw sabaǵı 
bolǵan; oqıw hám jazıw ańlılıq principi tiykarında úyretilgen; balalar qaysı ses, 
buwın, sóz yamasa gapti oqıp atırǵanın yamasa jazıp atırǵanın aniq kóz aldına 
keltirgen, mánisine túsigen, arabsha háriptiń jalǵız formasın yaki qandayda bir 
háqiptiń elementin jazǵaǵanlıǵın ańlı túrde bilgen. 
Rus-tuzem mektepleriniń ózbek klassında kóshirip jazıwǵa hám diktant 
jazıwǵa kóp waqıt sarıplaǵan. Bulardan tısqarı, shıǵarma (túrli til xat, duayı sálem 
hám sawda jumısına tiyisli hár túrli hújjetler, xatlar) jazıwǵa da úyretilgen.
1925-jılı jańa reformalastırılǵan qaraqalpaq álipbesin úyretetuǵın baslawısh 
klass oqıwshılarına arnalǵan birinshi ”Álipbe” kitabı Seyfulǵabit Majitov tárepinen 
tayarlandı hám Tashkent qalasında basıp shıǵarıldı. 1928-jılı latın jazıwına ótiwge 
baylanıslı jańa sabaqlıqlar hám qollanbalar dóretiw kerek boldı. Buǵan sol 
dáwirdegi aldıńǵı qatar ziyalılardıń bir toparı belsene qatnastı. Jańa álipbe 
tiykarında 1930-jılı ”Qaraqalpaq til” sabaqlıǵı (kollektiv, Tórtkúl, 1930) baspadan 

---

36
shıqtı. Bul kitap birinshi ret qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısı tuwralı 
ápiwayı maǵlıwmatlar berilgen oqıw quralı boldı. 
Biziń dáwirimizge kelip jetken maǵlıwmatlar boyınsha dáslepki qaraqalpaq 
jazıwı arab álipbesi arqalı ámelge asqan. Arab álipbesine ayırım ózgerisler 
kirgizilip 1924-jıldan baslap reformalastırılǵan arab álipbesi qollanıla baslaǵan 
hám bul álipbede mektep sabaqlıqları ( tiykarınan baslawısh klasslarǵa arnalǵan 
qollanbalar), gazeta (“Erkin Qaraqalpaq”) shıǵa baslaǵan. Biraq kóp uzamay latın 
jazıwına ótiw máselesi kún tártibine qoyıldı. Baku qalasında 1926-jılı 
Tyurkologiyalıq s`ezdiniń ótkeriliwi menen túrkiy xalıqlardıń jańa latınlastırılǵan 
álipbege ótiw boyınsha háreketleri en jaydı. Qaraqalpaqstanda da 1927-jılı jańa 
latınlastırılǵan álipbege ótiw boyınsha oblast`lıq jańa álipbege ótiw komiteti 
dúzildi. Oǵan oblast`lıq atqarıw komitetiniń baslıǵı, jazıwshı Qasım Áwezov 
basshılıq etti. Q.Áwezov S.Majitov hám basqalardıń qatnası menen dúzilgen álipbe 
1928-jıldıń 30-iyulinde sol waqıttaǵı Qaraqalpaqstan Avtonomiyalıq oblastı 
húkimetine usınıldı hám sol tiykarındaǵı jańa qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Al 
1928-1930-jılları jańa álipbege tolıq ótilip, sabaqlıqlar hám oqıw qollanbaları 
shıǵarıla basladı. 
Álipbeniń jańa variantı 1938-jıldıń oktyabrinde Qaraqalpaqstan
Respublikası Joqarǵı Keńesi Prezidiumı tárepinen tastıyıqlandı. Solay etip oǵada 
az waqıt ishinde (1928-1940) qaraqalpaq álipbesi hám imla qádeleriniń úsh 
variantı qollanıldı (1928-1932. 1932-1938-1940-jj). 1940-jıldan orıs (kirill 
grafikası) jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw máselesi kún tártibine qoyıldı. 
Bundaǵı sebep latın jazıwı ósip baratırǵan talapqa juwap bermeydi degendi sıltaw 
etip, orıs (kirill grafikası) jazıwın qabıllaw usınıldı. Latın álipbesin biykarlap, orıs 
(kirill) grafikasına ótiwdiń haqıyqıy sebebi basqa jaqta edi.1936-jılı jańa stalinlik 
konstituciyasınıń qabıl etiliwi, onda sosializm SSSR da tolıq hám birotala jeńip 
shıqtı, endi onı ishki hám sırtqı hesh qanday kúshler qulata almaydı, onday 
qáwipler birotala hám máńgige saplastırıldı dep daǵazalınıwı orıs (kirill) álipbesine 

---

37
ótiwdiń baslı sebeplerinen boldı. Usınnan baslap kóp terminler orıs tilinen 
ózgerissiz alına baslandı. Orıs tili milliy aymaqlarda “ekinshi ana tilimiz” dep 
daǵazalandı. Mekteplerde orıs tilin úyreniwge ayrıqsha dıqqat awdarıldı. Orıs tilin 
biliw minnetli wazıypaǵa aylandı, kadrlardı jumısqa alıwda orıs tilin biliw qábileti 
tiykarǵı orındı iyeledi hám t.b. Mine, usı jaǵdaylarda latın álipbesine endi ǵana 
kónligip kiyatırǵanda taǵı da jańa álipbege orıs álipbesi tiykarındaǵı jańa jazıwǵa 
ótiwge buyrıq boldı. Solay etip, 1940-jıldıń 18-iyuninde jańa orıs álipbesi 
tiykarındaǵı jazıwǵa ótiwge Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi 
Prezidiumınıń Pármanı shıqtı hám jańa álipbege ótip bolıwǵa eki jıl máwlet berildi. 
Sol jıldıń aqırında “Qaraqalpaq ádebiy tiliniń alfaviti hám orfografiyası” (Tórtkúl, 
1940) kitapshası basıp shıǵarıldı. 
1940-jılı qabıl etilgen orıs (kirill) grafikası tiykarındaǵı qaraqalpaq álipbesi 
1957-jılǵa shekem ózgerissiz qollanıldı. Bul kirill jazıwı tiykarındaǵı álipbede kóp 
kemshilikler boldı. Qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı sesler, 
ásirese, dawıslılar ayrıqsha tańba menen belgilenbegen edi. Usı kemshiliklerdi 
saplastırıw maqsentinde 1957-jılı álipbege ayırım ózgerisler kirgiziw jóninde 
húkimet tárepinen sheshim qabıl etildi. Dawıslılardı ańlatıw ushın qosımsha