1-Ma’ruza. Texnologik jihozlarni loyihalashning umumiy prinsiplari. Reja

Rotorli mashinalar. Rotorli mashinalar vazifasi va qo’llanish sohalari, mashinalar asosiy 

texnikaviy  ta`siri,  ajratish  omili,  ish  unumdorligi  ko’rsatgichi.  Separator  va  sentrifugalar 

rotorlarni 1mustahkamlikka hisoblash. Tez aylanuvchi vallar uchun maxsus tayanch jihozlari va 

o’qlarni  aylanuvchi qismlarning tebranishini kamaytirish usullari. 

Texnologiyaviy  jihozlarning tebranishdan himoyalash.  Tez aylanuvchi ishchi  organli 

mashinalarning dinamik muvozanati. Vibratsion himoyalash vositalari. 

Oziq 

–  ovqat  va  kimyo  sanoatida  ishlatiladigan  qurilmalar  quyidagicha 

klassifikatsiyalangan: 

 

Qo’zg’almas sig’imli va issiqlik almashinish jihozlar. 

 

Ishchi organlari  sekin aylanadigan jihozlar. 

 

Tez aylanadigan disklardan va rotorlardan iborat  bo’lgan rotatsion mashinalar. 

 

Pul’satsion mashinalar. 

 

Tebranuvchi mashinalar. 

Qo’zg’almas  sig’imli  va  issiqlik  alamashinish  jihozlarini  hisoblashda  plastinalar  va 

qobiqlar nazariyasi asos deb hisoblanadi. Jihozlar bu elementlarning birgaligida ko’rib chiqiladi 

Qo’zg’almas  sig’imli  va  issiqlik  almashinish  jihozlar  uchun  tashqi  bosim  ta`sirida 

barqarorlikka  qilingan  hisoblar  aktual  deb  hisoblanadi.  Bu  hisoblarni  asosiga  o’qli  siqilishga 

duchor bo’lgan o’zaklar barqarorligi nazariyasi sabab bo’lgan. 

Sekin aylanadigan ishchi organlardan iborat bo’lgan jihozlarni hisoblashuchun “Mashina 

detallari”  fanining  ma`lumotlaridan  foydalaniladi.  Bu  jihozlarni  hisoblash  xususiyatiga 

bandajlarni  mustahkamlikka  xuddi  nosimmetrik  yuklanishga  duchor  bo’lgan  halqalarni 

hisoblash, bandajlarni va roliklarni kontaktli mustahkamlikka hisoblash kiradi. 

Diskli  mashinalar  uchun  elastiklik  nazariyasiga  asoslangan  tez  aylanadigan  disklarni 

mustahkamlikka  hisoblash  harakterli.  Bundan  tashqari  diskli  mashinalar  uchun  qattiq  vallarni, 

ularni  vaznlarini  e`tiborga  olib,  tebranishga  chidamlilik    hisoblari  ko’rib  chiqilgan.  Rotorli 

mashinalarni  hisoblashda  tez  aylanadigan  disklar,  qobiqlar  va  plastinalar  nazariyasidan  olingan 

ma`lumotlar ishlatilgan. Rotorlar birgalikda ular aylanganda hosil bo’lgan inertsiya kuchlari va 

ular  ichida  joylashgan  suyuqlikning  bosimi  bilan  yuklangan.  Rotorli  mashinalar  uchun  tez 

aylanadigan disklar uchun ishlatilgan mustahkamlikning mexaniq kriteriysini, hamda markazdan 

qochma ajaratish mashinalar unumdorligini indeksini hisoblash keltirilgan  

Pul`satsion  mashinalarni  hisoblash  to’liq  “Mashina  va  mexanizmlar  nazariyasi”, 

“Mashinalar  qarshiligi”,  “Mashinalar  detallari”  fanlarga  asoslangan.  Tebranuvchi  mashinalarni 

o’rganishda  tebranish  nazariyasiga  asoslangan  hisoblar  va  bu  mashinalar  dinamikasining 

masalalari ko’rib chiqilgan.  

Bundan  tashqari  qurilmalar  detallari  va  uzellarini  loyihalash  asoslari  tahlil  qilingan, 

mashina va jihozlarini loyihalash uslubiyatining konstruktsiya metall sarfini kamaytirishi, etarli  

mustahkamlikni    va  qattiqlikni  ta`minlash  umumiy  savollari    baen  qilingan.  Oziq  –  ovqat  va 

kimyo sanoatida ishlatiladigan qurilmalar, mashina va jihozlarga bo’linadi.  

Jihozlarda  fizik  –  mexanik,  issiqlik  diffuzion,  kimyoviy,  biokimyoviy,  elektr  va  boshqa 

jarayonlar sodir bo’ladi. 

Mashinalarda texnologik jarayonlar ishlov beriladigan ob`ektga mexaniq ta`sir ko’rsatish 

natijasida  sodir  bo’ladi.  Texnologik  qurilmalarni  mashina  va  jihozlarga  bo’lish  shartli  deb 

hisoblanadi.  Chunki  ayrim  mashinalarda  mexaniq  ishlov  berish,  isitish,  sovitish,  modda 

almashinish,  kimyoviy  reaktsiyalar  bilan  birgalikda  bajariladi.  Shuning  uchun  texnologik 

mashina deb texnologik jarayonni  bajarishga mo’ljallangan texnik  qurilma hisoblanadi.  Oziq  – 

ovqat  va  kimyo  sanoatining    mashina  va  jihozlarini  yasashda  ishlatiladigan  konstruktsion 

materiallarga quyidagi talablar qoyiladi:  

  

--Mashina  va    jihozlarning  metallari  va  qotishmalari  neft  va  gazva  kimyo  mahsulotlari 

bilan kontakga kirganda zanglamasligi kerak. 

  

--Mashina va jihozlar mahsulot qoldig’idan engil tozalanishi kerak. 

  

--Mashina va jihozlar yuvish vositalari ta`sirida buzilmasligi kerak. 

---

  

--Zanglash  mahsulotlari  toksik  bo’lmasligi  kerak  va  oziq  –  ovqat  mahsulotlarining 

organoleptik xususiyatlariga ta`sir ko’rsatmasligi kerak. 

  

--Har – xil organiq kislotalardan iborat bo’lgan neft va gazmahsulotlari bilan aloqa qilgan 

detallar zanglashga bardosh bo’lgan materiallardan tayyorlanishi kerak. 

 

 --Ishlov  berilgan  mahsulotlar  detallarning  materiali  bilan  kimyoviy  reaktsiyaga 

kirmasligi kerak. 

  

--Oziq  -  ovqat  mahsulotlaridagi  vitaminlarni  detallar  va  ular  qismlarining  materiallari 

buzmasligi kerak. 

 

Mehnatni  muhofaza  qilishning  asosiy  meyoriy  hujjatlaridan  biri  ССБТ  (Система 

стандартов  безопасности  труда)  mehnat  xafsizligini  ta’minlash  bо‘yicha  standartlar  tizimi 

bо‘lib, bir-biri bilan о‘zaro bog‘langan standartlar kompleksini о‘zida namoyon qiladi.  

 

Mehnat  xafsizligini  ta’minlash  bо‘yicha  davlat  standartlar  tizimi  loyihalari  О‘zbekiston 

Respublikasining  standartlarni  ishlab  chiqish  institutlari,  tarmoq  ilmiy-tekshirish  va  loyiha-

konstruktorlik  institutlari,  mehnatni  muhofaza  qilish  institutlari  tomonidan  ishlab  chiqiladi. 

Yuqoridagi  muassasalar  Sog‘liqni  saqlash  vazirligi va  davlat  nazorati  organlari  (Davlat  texnika 

nazorati,  Davlat  bosh  energiya  nazorati  va  boshq.)  bilan  kelishgan  holda,  Davlat  standarti 

qaroriga  asosan  tasdiqlanadi  va  kuchga  kirgach,  davlatning  barcha  boshqaruv  va  vazirliklari 

uchun majburiy bо‘lib hisoblanadi. 

Konstruktorlik hujjatlarinig  yagona tizimi (ЕСКД) – buyumni umumiy sikllarini о‘z ichiga 

olgan  barcha  bosqichlarida  (loyihalash,  tayyorlash,  ishlatish,  ta’mirlash  va  boshq)  ishlab 

chiqariladigan va qо‘llaniladigan konstruktorlik hujjatlarini rasmiylashtirish va murojat qilishda 

о‘zaro bog‘langan meyor va qoidalar, о‘rnatilgan standartlar majmuidan iborat.   

 

Texnologik mashina va jihozlarni tayyorlash hamda neft va gazmahsulotlarini saqlash va 

tashish  uchun  tara  tayyorlashda  po’lat,  choyan,  alyuminiy  va  uning  qotishmasi,  mis  va  uning 

qotishmasi, zanglamaydigan va kislotabardosh po’latlar, titan va uning qotishmasi, plastmassalar 

ishlatiladi. 

Po’lat va choyan katta mexaniq bardoshlikga, katta issiqlik o’tkazuvchanlikka, kichkina 

issiqlik  sig’imiga  ega,  hamda  ular  arzon  va  sodda  bo’ladi.  Po’latlardan  atmosfera  bosimida 

ishlaydigan  ochiq  jihozlar,  temperaturani  keskin  tebranishini  sezuvchi  jihozlar,  atmosfera 

bosimidan  yuqori  bosimda  ishlaydigan  jihozlar,  tsentrifuga  barabanlari,  aralashtirgichlarning 

vallari,  propellerli  aralashtirgichlar  yasaladi.  Kichkina  kimyoviy  aktiv  muhitida  ishlaydigan 

kompressorlar va tsentrifugalar va tirsakli vallarni tayyorlash uchun yuqori mustahkamlikka ega 

bo’lgan sifatli uglerodli po’lat ishlatiladi.  

Po’latga nisbatan choyan katta kimyoviy mustahkamlikka va yuqori qoyish xususiyatiga 

ega. Choyandan mashina va jihozlarni fasonli  detallari bajariladi.  

Po’latga  nisbatan  kichkina  mustahkamlik  va  tez  sinishlik  choyanni  kamchiligi  deb 

hisoblanadi.  Yuqori  temperaturalarni  choyan  chidamaydi.    Uni  0.6  mPa  dan  yuqori  bosimda 

ishlaydigan jihoz urani, hamda yonish gazlar bilan isitiladigan avtoklavlarni yasashda ishlatilishi 

mumkin emas. 

Yuqori  temperaturalarda  ishlaydigan  o’choqlarni,  barabanli  quritkichlar  qismlarini  va 

boshqa  detllarni  tayyorlashda  xromli  choyan  ishlatiladi.  Zanglashga  past  chidamli  bo’lgan 

uglerodli po’lat va choyan agressiv neft va gazmahsulotlari bilan aloqa qilgan mashina qismlari 

va detallarni tayyorlashda himoya qiluvchi qoplamasiz ishlatilmaydi. Himoya qiluvchi qoplama 

sifatida emal va qalay eng keng qo’llangan. emal mineral va organiq kislatalarga chidamli bo’lib 

yuqori sanitar – gigiena xususiyatlariga ega. Sirlash jarayonining asosiy afzalligi hamma neft va 

gazmahsulotlariga  yuqori  zanglamaslikka  bardoshlik  va  ishlatilgan  materiallarni  defitsit 

bo’lmasligi.  Kamchiligi-termik ta`siri, zarba yoki bosim natijasida emal teshilishi hamda sinishi 

mumkin. Xrom bilan temir qotishmalari hamma zanglamaydigan va kislotabardosh po’latlaring 

asosi deb hisoblanadi. Bu po’latlar qovushqoqlik bilan birgalikda yuqori mustahkamlikka ega.  

Po’latning  tarkibida  uglerod  0.2o`  gacha  bo’lsa  uning  payvandlanuvchanligi  qoniqarli 

bo’ladi.  Temir  tarkibida  xrom  va  nikel  bo’lgan  qotishmalar  issiq  va  sovuq  holatlarda  plastik 

---

xususiyatlarga,  payvandlashning  hamma  turlari  yordamida  yaxshi  payvandlanuvchanlikka  va 

yuqori mexaniq xususiyatlariga ega. Nikel’ kiritilgani sababi po’lat kislotabardoshli bo’lib uning 

ishlatilish  sohasi  kengayadi.  Agressiv  neft  va  gazva  kimyo  muhitlarida  fizik-kimyoviy  va 

mexaniq  xususiyatlarga  ega  bo’lgan  titan  va  uning  qotishmalari  ishlatilishi  mumkin.  Titanli 

qotishmalarni  zichligi  tahminan  4500  kg/m

3

  ga,  normal  elastik  moduli  12*10

4

  mPa  ga, 

mustahkamlik chegarasi 1050 mPa ga teng. Bir qator neft va gazmuhitlarida po’latlar X18N 10T 

va  X21N5T  larning  mustahkamligiga  nisbatan  titanning  zanglashga  qarshi  mustahkamligi  bir 

necha barobar yuqori bo’ladi. 

Titan  va  uning  qotishmalaridan  nasoslar,  yopib  –  ochadigan  moslamalar,  quvurlar, 

separatorlar va tsentrifugalar rotorlari, katoshka va makka jo’xoridan qilingan kraxmal, glyukoza 

va qiyom ishlab chiqarishdagi to’plagichlar va chanlar tayyorlanadi.  

Titanli  kukundan  yasalgan  fil’tr  –  elementlar  har  xil  agressiv  suyuq  mahsulotlarni 

fil’trlash uchun ishlatilishi mumkin.  

Titanli metallkeramika yuqori zanglamaslik, bardoshlikka, mustahkamlikka, zararsizlikka 

oddiy  teskari  yunalgan  tokning  tiklanganligini  va  teshikligini  boshqarishini  engilligiga  ega. 

Alyuminiy  kichkina  solishtirma  vaznga,  yuqori  issiqlik  o’tkazuvchanlikka  ega,  issiq  va  sovuq 

holatlarda bosim bilan yaxshi ishlov beriladi, past mexaniq va quyma xususiyatlarga ega. Uning 

miqdorida  aralashmalar  soni  minimal  va  yuzasi  tekis  yaltiragan  bo’lganda  alyuminiyni 

zanglamaslikka chidamliligi yuqori bo’ladi. Kuydirilgan alyuminiy kamroq zanglaydi. 

Bosim  bilan  ishlov  berishda  sanoatda  kichkina  solishtirma  vaznga  va  yuqori  texnologik 

va  mexaniq  xususiyatlarga  ega  bo’lgan  dyuralyuminiy  eng  keng  tarqalgan.  Dyuralyuminiyni 

zanglashga  chidamliligi  past  bo’ladi.  Alyuminiy  va  marganetsdan,  alyuminiy  va  magniydan 

iborat  bo’lgan  qotishma  yaxshi  plastiklikka,  o’rtacha  mustahkamlikka,  yaxshi  pishirilishga  va 

zanglashga, yuqori bardoshlikka ega. 

Neft  va  gazva  kimyo  sanoatida  quyma  detallarni  yasashda  kremniydan  iborat  bo’lgan 

alyuminiy  qotishmasi  silumin  ishlatiladi.  U  kichkina  solishtirma  vaznga,  yaxshi  quyma 

xususiyatlariga va zanglashga yaxshi bardoshlikka ega.  

Mis  yuqori  issiqlik  o’tkazuvchanlikka  va  bir  qator  neft  va  gazmahsulotlari  bilan  aloqa 

qilganda  zanglashga  yuqori  bardoshlikka  ega,  sovuq  va  issiq  holatlarda  bosim  ostida  yaxshi 

ishlov beriladi.  

Kimyoviy  agressiv  mahsulotlar  va  moddalar  bilan  ishlaydigan  mashina  va  jihozlarda 

plastmassalar  foydali  ishlatiladi.  Ularning  yuqori  kimyoviy  chidamliligi  texnologik 

qurilmalarning  ishonchliligini  va  uzoq  ishlash  muddatini  ta`minlaydi.  Plastmassalar  tarkibida 

odam  sog’ligiga  zarar  bo’lgan  neft  va  gazmahsulotlarining  ta`mini  va  hidini  o’zgartiradigan,  

mahsulotlarda  eriydigan  va  ular  bilan  reaktsiyaga  kiradigan  aralashmalar  bo’lmasligi  kerak. 

Plastmassalarni faqat Davlat sanitariya nazorati organlari ruhsati bilan ishlatish mumkin. 

Keramikadan  va  shishadan  yasalgan  idishlar  vino,  har  –  xil  ichimliklar,  spirtli  va  sut 

mahsulotlarini, kislotalar va ishqorlarni saqlash uchun ishlatiladi.  

 

Nazorat savololari 

1.  “Texnologik  jihozlarni  hisoblash va konstruksiyalash” fanining vazifasi, mazmuni  va ishlab 

chiqarishdagi o‘rni.  

2. Loyihalashtirishning sistematik yondashish elementlari, konstruktorlik faoliyati 

3. Neft gaz sanoati mashina jihozlarini loyihalash jarayoni.