|
Tarixiy lavha
1
25
26
5.
Qutining kataklariga qaysi idishdagi suvdan nechtadan joylashadi? Qaysilari
joylashmaydi (
3-rasm
)? Nima sababdan?
8
sm
1)
10
sm
15
sm
5
sm
52 sm
3
2)
3)
4
)
32 sm
4
.
Qo4l va oyoq yordamida amalga oshiriladigan o4lchov birliklarini eslab qoling
(
2-rasm
).
qarich
qadam
oyoq
kaft
quloch
tirsak
kaft
Amaliy mashq va tatbiq
2
4
5
1.
Fayozbekka laboratoriya
uchun naychalarni 30
sm
dan qi-
lib o4lchab qirqish topshirilgan.
U o4z ishini osonlashtirish va
tez lashtirish uchun qanday yo4l
tutmoqda? Siz yana qaysi hollarda
ushbu usuldan foydalangan bo4lar
edingiz? (
4
-rasm
)
2.
Saidbek singlisining bo4yi ni
o4lchamoqchi. O4lchovni aniq va
oson amal ga oshirish uchun unga
qan day maslahat bergan bo4lar
edin giz? (
5-rasm
)
26
27
II BOB
BURCHAK
800 m
32 m
2
3
7
6
60
0
90
0
4
5
0
30
0
4
5
8
9
10
1
2
1
3
4
5
6
7
8
9
10
28
Burchakni tashkil etgan nurlar
burchakning
tomonlari
, ularning umumiy uchi esa
burchakning
uchi deyiladi
. 1-rasmda burchak tasvirlangan.
Unda
O
nuqta burchakning uchi,
OA
va
OB
nurlar esa uning tomonlaridir. Bu burchak
AOB
yoki
BOA
tarzida yoziladi va
œ
AOB
burchakB, œ
BOA
burchakB
deb o4qiladi. Bunday
yozuvda burchakning uchi har doim o4rtada
yoziladi. Shuningdek, bu burchak qisqacha
œ
O
B
tarzida ham yozilib,
œ
O
burchakB
deb
o4qilishi mumkin. Chizmada burchakni ajratib
ko4rsatish uchun, ba’zida uning ikki tomoni
1-rasmda ko4rsatilgandek qilib yoysimon chiziq
bilan tutashtirib qo4yiladi.
1
AOB
—
AOB
burchak
O
O
burchakning uchi
OA
,
OB
nurlar
O
burchakning
tomonlari
O
B
A
2
O
O
yoyiq burchak
a)
b)
O
O
B
ir nuqtadan chiqqan ikki nurdan iborat
shakl
burchak
deb ataladi.
Yoyiq burchak
deb tomonlari bir-birini
to4l diruvchi nurlardan iborat burchakka
aytiladi.
3
O
B
C
A
OC
O burchak tomonlari orasidan
o4tuvchi nur.
4
O
B
urchakning
tashqi sohasi
B
urchakning
ichki sohasi
Ravshanki, burchak tekislikni ikki bo4lakka ajratadi (
4
-rasmga qarang
).
Tekislikning burchak tomonlari orasida yotgan qismi
burchakning ichki sohasi
,
ikkinchi bo4lagi esa
tashqi sohasi
deyiladi.
Ixtiyoriy
OB
nur va yoyiq bo4lmagan
A
burchak berilgan bo4lsin (
5a-rasm
).
OB
to4g4ri chiziq tekislikni ikkita yarimtekislikka ajratadi.
A
burchakni bir tomoni
OB
nur bilan ustma-ust tushadigan qilib qo4yish mumkin (
5b-rasm
)
.
Bu amal
burchak yarimtekisliklardan qaysi birida yotishiga qarab ikki usulda bajariladi.
Shuning uchun u œburchakni nurdan yarimtekislikka qo4yish
B
deb ham yuritiladi.
Teng burchaklar 6-rasmdagi kabi bir xil yoychalar bilan belgilanadi.
BURCHAK. BURCHAKLARNI TAQQOSLASH
2-rasmda yoyiq burchaklar tasvirlangan.
Yoyiq burchak bo4lmagan
O
burchak beril-
gan bo4lsin. Uchlari bu burchakning tomonlarida
yotgan biror
AB
kesmani qaraymiz (
3-rasm
).
Agar burchakning uchidan chiquvchi
OC
nur
(
3-rasm
)
AB
kesmani kesib o4tsa, bu nur
burchak
tomonlari orasidan o4tadi
. Bunday nur burchakni
ikkita burchakka ajratadi.
O
burchak yoyiq bo4lganda, uning uchidan
chiquvchi va tomonlaridan farqli har qanday nurni
uning tomonlari orasidan o4tadi, deyish mumkin.
11
28
29
Yoyiq bo
4
lmagan A burchak, tayin nur va
chegarasida bu nur yotgan tayin yarimtekislik
berilgan bo
4
lsin. U holda A burchakni bu
yarimtekislikka bir tomoni nurning ustiga
tushadigan qilib yagona usulda qo
4
yish
mumkin.
Endi burchaklar qanday o4zaro taqqoslanishi
bilan tanishaylik. Avvalambor, yoyiq burchak yo-
yiq bo4lmagan burchakdan doim katta bo4li shi ni
ta’kidlaymiz. Endi yoyiq bo4lmagan
A
1
B
1
C
1
va
A
2
B
2
C
2
burchaklarni qaraylik.
Buning uchun biror
O
D
nur olamiz (
7-rasm
).
Bu nurdan o4tgan to4g4ri chiziq ajratadigan
yarimtekislikni qa raymiz. So4ng taqqoslanadigan
burchaklarni
O
D
nurdan shu yarimtekislikka
qo4yamiz.
Bunda
B
1
C
1
va
B
2
C
2
tomonlar
O
D
nurda
yotsin.
B
1
A
1
va
B
2
A
2
tomonlar uchun quyidagi uch
holatdan biri bo4lishi mumkin:
1-hol.
B
1
A
1
va
B
2
A
2
tomonlar ustma-ust
tushadi. Bu holda
A
1
B
1
C
1
va
A
2
B
2
C
2
burchaklar
teng deb ataladi:
A
1
B
1
C
1
=
A
2
B
2
C
2
.
2-hol.
B
1
A
1
tomon
A
2
O
D
burchak ichida yotadi.
Bu holda
A
1
B
1
C
1
burchak
A
2
B
2
C
2
burchakdan
kichik bo4ladi:
A
1
B
1
C
1
<
A
2
B
2
C
2
.
3-hol.
B
2
A
2
tomon
A
1
O
D
burchak ichida yotadi.
Bu holda
A
1
B
1
C
1
burchak
A
2
B
2
C
2
burchakdan katta
bo4ladi:
A
1
B
1
C
1
>
A
2
B
2
C
2
.
5
7
6
8
A
a)
b)
A
O
O
B
D
1-hol
A
1
B
1
C
1
=
A
2
B
2
C
2
2-hol
A
1
B
1
C
1
<
A
2
B
2
C
2
3-hol
A
1
B
1
C
1
>
A
2
B
2
C
2
B
1
= B
2
O
C
1
D
C
2
A
1
A
2
yarimtekislik
O
B
1.
Burchakka ta’rif bering.
2.
Burchaklarning qanday elementlari bor?
3.
Burchak qanday yoziladi va o4qiladi?
4
.
Burchak chizmada qanday belgilanadi?
5.
Yoyiq burchak nima?
6.
Burchak qanday qilib ikkitaga ajratiladi?
7.
Burchak tekislikni qanday bo4laklarga ajratadi?
8.
8-rasmda tasvirlangan burchaklarni yozing.
9.
œBurchakni nurdan tayin yarimtekislikka
qo4yish
B
deganda nimani tushunasiz?
10.
Qachon burchaklar o4zaro teng bo4ladi?
11.
Qachon bir burchak ikkinchisidan katta yoki
kichik bo4ladi?
Savol, masala va topshiriqlar
O
B
A
C
D
B
1
= B
2
C
1
C
2
A
1
A
2
B
1
= B
2
C
1
C
2
A
2
A
1
O
O
D
D
29
30
Yoyiq burchak o4zining tomonlari
orasidan o4tuvchi nurlar bilan 180 ta teng
burchakka bo4lingan bo4lsin (
1-rasm
).
Bu
bo4laklarni burchak o4lchovi birligi, ya’ni
birlik burchak
sifatida olish qabul qilingan.
Uning kattaligi
bir gradus
deb ataladi va 1
0
deb belgilanadi. Istalgan burchakning gradus
o4lchovini shu birlik asosida aniqlash mum-
kin.
Burchakning gradus o4lchovi
burchak
ichki sohasiga nech ta birlik burchak va uning
qismlari joyla shishini ko4rsatadi.
2-rasmda tasvirlangan
ABC
burchak
15
0
ga teng. Chunki uning ichki sohasiga 15
ta birlik burchak joylashyapti. Odatda chiz-
mada burchakning necha gradus ekanligi
2-rasmdagidek burchak ichiga yoziladi.
1 gradusli burchak
transportir
asosi
transportir
markazi
1
Har qanday burchak tayin gradus o4l-
choviga ega bo4lib, uning qiymati musbat
son bilan ifodalanadi. Yoyiq burchakning
gradus o4lchovi 180
0
ga teng.
4
O
A
C
B
AOB
=
AOC
+
COB
O
A
B
C
A
B
3
2
Burchaklarning gradus o4lchovi
transpor-
tir
deb ataladigan asbob yordamida topiladi.
Transportir bilan quyi sinflarda tanishgansiz.
Uning shkalali yoysimon qismi chiziqchalar
bilan 180
ta teng bo4lakka bo4lingan bo4lib,
har bir bo4lak bir gradusni anglatadi.
3-rasmda transportir yordamida burchakni
o4lchash jarayoni tasvirlangan. Rasmda ko4-
rib turganingizdek,
AOB
burchakning kat-
taligi 60
gradusga teng va bu
AOB
= 60
0
tarzida yoziladi. Ravshanki, bir xil gradus
o4lchoviga ega burchaklar o4zaro teng bo4la-
di va aksincha, o4zaro teng burchaklarning
gradus o4lchovlari ham teng bo4ladi.
15
0
Do'stlaringiz bilan baham: | 
