Milliy universitetining jizzax filiali

IJTIMOIY PSIXOLOGIYANING ASOSIY METODLARI 
Ijtimoiy psixologiyada qo`llanilgan metodlar psixologiyaning boshqa 
tarmoqlarida ishlatiladigan metodlari nomi bilan hamda maqsadlarga ko`ra fark 
qilmasada, ijtimoiy psixologik tadqiqotdagi uslublar o`ziga xos xususiyatlarga 

---

hamda ko`rinishlarga ega. Bu o`ziga xoslik avvalo tadqiqot kamrab oladigan 
ijtimoiy kontekstdan, uning xilma-xil ko`rinishlarida shaxs va guruhlar 
psixologiyasidan kelib chiqadi. Metodologik muammolarda aytib utilganidek, 
ijtimoiy psixologik tadqiqotda nimani o`rganish qancha vaqt mobaynida o`rganish 
kabi muhim muammolar hal etilgandan keyingina tekshirish vositasi va uslublari 
aniqlanadi.
Masalan, umumiy psixologiyada kuzatish metodini oladigan bo`lsak, u 
Ijtimoiy psixologiyada o`ziga xos ijtimoiy sharoitlarida o`ziga xos vaziyatlarda va 
ma`lum guruhlarda ishlatiladi. Bunda tadqiqotchi eng avvalo nimani kuzataman, 
qanday Yo`l bilan kuzataman, kuzatuv birligi qilib nimani olaman, kuzatuvni 
qancha vaqt mobaynida davom ettiraman degan qator savollarga javob topgandan 
keyingina ilmiy tadqiqotini boshlaydi. Demak, kuzatish metodi yerdamida aniq 
ishlab chiqilgan reja asosida kuzatuvchining qiziqtirgan u yoki bu ijtimoiy xulq-
atvor shakllari qayd etiladi. Bu uslub qo`llanilganda tadqiqotchi bir qancha 
qoidalarga rioya qilishi lozim. Chunonchi, kuzatish maqsadining aniq bo`lishi va 
uning ilmiy maqsadlarga mos kelishi, kuzatish shaklini tanlash va kuzatish 
natijalarini qayd etish usullarini ishlab chiqish, malum reja-sxema asosida muttasil 
kuzatuv olib borish, olingan natijalarning asosliligi va ishonchliligini boshqa 
usullar yerdamida tekshirib kurish.
Kuzatuvchining tadqiqot mobaynida tutgan mavqeiga ko`ra kuzatish har xil 
bo`ladi. Masalan, ba`zi hollarda kuzatuvchi kuzatish obekti bo`lmish odamlar 
guruhi bilan birga yashab, ularga qo`shilib ish tutib, tabiiy sharoitlarda malumot 
tuplaydi. Bunday kuzatish turi "birgalikdagi kuzatuv" deb ataladi. Bunday 
kuzatishning klassik misoliga amerikalik ijtimoiy psixolog U. Uaytning usmirlar 
psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik xodisalarni o`rganishga 
qaratilgan mashxur tadqiqotini kiritish mumkin. Rus tadqiqotchilaridan Alimaskin 
ham tarbiyasi ogir usmirlar xulq-atvorining ijtimoiy motivlarini o`rganish 
maqsadida ular bilan uzoq vaqt mobaynida bo`lib, ma`lumot tuplagan. U 
kuzatishlari okibatida 92 % tarbiyasi ogir bolalarning o`z sinfida va oilasida 
yaqin
kishilari bo`lmaganligini aniqlagan.

---

Boshqa hollarda esa kuzatuvchi o`z ob`ektini chetdan kuzatadi, shuning 
uchun ham bunday kuzatuv turi "chetdan kuzatuv" yoki "ob`ektiv kuzatish" deb 
ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo`lgani kabi tashki xulq atvorini 
qayd qilish natijasida ma`lumot tuplashga asoslanadi. Bunday Yo`l bilan ilmiy 
faktlarni isbot qilish qiyin, lekin baribir, u ham Ijtimoiy psixologiyada yerdamchi 
usul sifatida ishlatiladi. Oxirgi paytlarda ob`ektiv kuzatishning "muhim 
vaziyatlarni qayd etish" formasi keng qo`llanilmoqda. Bu usulning moxiyati 
shundan iboratki, unda alohida shaxs yoki odamlar guruhi kutilmagan, tasodif 
vaziyatga solinib, ularning shu vaziyatga munosabati, undan chiqish Yo`llari, 
ziddiyatlarga munosabati, qiyin holatda o`zini qanday tutishi kuzatiladi. Masalan, 
tabiiy sharoitlarda ham o`quvchilar guruhlarida turli munozarali o`yinlar sharoitini 
yaratish Yo`li bilan har bir shaxsning ijtimoiy psixologik sifatlarini kuzatib, qayd 
etish mumkin.
Bizning fikrimizcha ijtimoiy psixologik treninglar sharoitida har bir 
shaxsning xulq-atvorini kuzatish muhim ma`lumotlar tuplashga yerdam beradi, 
chunki bunda kuzatish metodiga xos bo`lgan eng kimmatli narsa sharoitlarning 
tabiiyligi saklanib qolinadi.
Xujjatlarni o`rganish metodi sotsiologiya fanidan kirib kelgan. Bu 
metodning qator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u 
faoliyatning 
maxsulini 
tekshirishga 
imkon 
beradi 
hamda 
to`plangan 
ma`lumotlarning ishonchliligi, matematik qayta ishlash imkoniyatining borligi 
bilan ajralib turadi. Xujjat deganda ogzaki (suzlangan nutk matnlari, suhbatlarning 
yozib olgan qismlari, bevosita muloqot) yoki yozma (rasmiy xujjatlar, gazetalar, 
jurnallardagi maqolalar, xatlar siesiy yoki badiiy adabiet materiallari) holda tavsiya 
etilgan ma`lumotlar nazarda tutiladi. Ana shu materiallarni ma`naviy jixatdan ham 
sifat, ham mikdoriy analiz qilinish usuli Ijtimoiy psixologiyada kontent - analiz 
deb ataladi. Kontent-analizning ilmiy moxiyati shuki, uning yerdamida biror 
matnda ma`lum fikr, goya yoki tushunchalarning necha marta qaytarilishi qayd 
etiladi, ya`ni ma`lum mazmun mikdor ko`rinishiga keltiriladi. Bu metodning 
asoschilari amerikalik sotsiologlar X. Lassuell va B. Berelsonlar bo`lib, ular bu 

---

usulni birinchi marta ikkinchi jaxon urushi yillarida bir siesiy gazetaning 
mazmunini, goyaviy yo`nalishini aniqlash maqsadida qo`llagan edilar. Ular 
"Xakikiy amerikalik" nomli gazetaning kundalik chiqishlarini kontent-analiz qilib, 
ularni fashistik yo`nalishdagi gazeta ekanligini isbot qilishgan va uning chiqishini 
ta`kiklashga erishgan edilar.
Kontent-analizni qo`llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo bu 
tekshiruv birliklari-kategoriyalarini aniqlashdir. Chunki, bunday birliklar 
tadqiqotning maqsadi va tadqiqotchining etikodi va dunyoqarashiga ko`ra har xil 
bo`lishi mumkin. Masalan, usha kontent-analizning asoschilari Lassuell va 
Berelsonlar bunday birlik-ramziy birlik yoki simvollar bo`lishi mumkin, deb 
hisoblashgan bo`lsalar, boshqa amerikalik tadqiqotchi L. Lovental bunday birlik 
Yaxlit mavzu bo`lishi kerak, deb hisoblaydi. Rus sotsiologlari va tadqiqotchilari 
esa ijtimoiy goya yoki ahamiyatli mavzu bo`lishi kerak, degan fikr tarafdorlari.
Aslida, manaviy birliklar kontent-analizda ilmiy taxmin va tadqiqotchining 
metodologik asoslari bilan belgilanishi kerak. Shuning uchun ham ko`pgina 
tadqiqotlarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar quyidagilar bo`lishi mumkin 
deb hisoblaymiz: 
a) alohida iboralar yoki so`zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, 
demoqratiya, faollik, tashabbus, xamkorlik va xoka`zo)
b) Yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o`xshashlarda ko`tarilgan 
mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy 
kadriyatlar mavzusi va xoka`zo)
v) tarixiy allomalar, siesatshunoslar, Taniqli shaxslarning nomlari; 
g) ijtimoiy xodisa, rasmiy xujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy 
mojarolar, O`zbekiston Konstitusiyasi muxokamasi, yangi yozilgan asarga 
o`quvchilarning munosabati va shunga o`xshash) 
Tanlab olingan analiz birliklari boshqa turdosh yoki ungacha birlikka 
nisbatan hisoblanishi mumkin (masalan, u yoki bu faktga qancha "Tarafdoru, 
qancha odam karshi" manosida), yoki bu kategoriya tekshirilayotgan massivda 
necha marta qayd etilgani absolyut ravishda hisoblab chiqiladi. Masalan, hozirgi 

---

zamon ayolining mehnatga munosabatini aniqlash uchun "Saodat" jurnalining 
malum 
davrdagi 
barcha 
sonlardagi 
ishlayotgan 
ayollar 
fikri"ijobiy"eki"salbiy"moddalar jixatidan analiz qilish Yo`li bilan aniqlanadi. 
Bazan ko`tarilgan mavzu yoki o`rganilayotgan faktning ijtimoiy ahamiyatini 
aniqlash maqsadida matnning jismoniy maydoni: qatorlar soni, abzatslar soni, unga 
ajratilgan varaklar, radio bo`lsa, unga ajratilgan vaqt, televidenieda esa necha 
marta qaytarilayotganligi, efir vaqti va xoka`zolar hisobga olinadi.
Yaxshi o`tkazilgan kontent-analiz aslida ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda 
juda katta ahamiyatga ega. Lekin olingan malumotlarning ishonchliligini shu 
borada ilgari ishlagan shaxslar-ekspertlar bahosi, ayni shu faktni tekshirish uchun 
boshqa metodlarni ham qo`llash va malumotlarni solishtirish va ayni obekt va ayni 
vaziyatda qayta analiz qilish Yo`llari bilan erishildi. Tuplagan mikdoriy 
malumotlar Yaxshigina matematik qayta ishlovdan o`tkazilmogi lozim. Kontent-
analiz tadqiqotchidan kattagina o`quvni talab qiladi, chunki bir tomondan, u yoki 
bu matnni tushunish maxorati bo`lishi kerak, ikkinchi tomondan, tadkikod sungida 
qo`lga kirilgan mikdoriy birliklarni yana qayta sifat formasiga keltirish lozim, yani 
tushuntirib berish kerak.