Parta yoki stol tanlashda bolalarning tik holatdagi umumiy boyi
olchanadi.
Partalarda notogri otrish umurtqa pogonasining qiyshayishi-
ga olib keladi.Bunday holatlar
skolioz
deyiladi (6-rasm).
Parta va stollarning rangi ish joyining yorugligiga tasir qiladi.
Qora rangli partalarga nisbatan och rangli partalar 20% tabiiy yorug-
likni oshiradi. Och yashil rangdagi partada oquvchining korish
qobiliyati 57%, toq yashil partada 55%, qorada 27% ni tashkil
etadi. Partalar lok bilan boyalmasligi kerak. Sinf doskasi korish
faoliyatida katta rol oynaydi, uning balandligi 100 va 120, eni 150
200 sm bolish mumkin. 14- sinflarda doska poldan 7580 sm,
511- sinflarda 8090 sm baland boladi. Doskaning rangi jigarrang
yoki qora bolishi kerak.
Oquvchining kun tartibi
Kun tartibining notogri tashkil qilinishi, ayniqsa, qoniqib
uxlamaslik, bosh miya potslogining tiklanish jarayonlariga hamda
oquvchining ish qobiliyatiga tasir qiladi. Gigiyenik jihatdan asoslanib
tuzilgan kun tartibi oquvchining kun boyi bajaradigan asosiy
faoliyati turlarini meyorlashga, aqliy va jismoniy mehnatini, dam
olishni togri olib borishga imkon beradi. Kun tartibiga qatiy amal
6- rasm.
Skolioz:
1
ong tomonli;
2
chap tomonli;
3
murakkab turi.
1
2
3
48
qilmaslik osib kelayotgan organizmga juda yomon tasir korsatadi.
Oquvchilarning ish qobiliyati pasayib, ozlashtirishi yomonlashadi,
vaqt otishi bilan sogligida salbiy ozgarishlar paydo boladi.Kun
tartibi ayrim bandlarining muntazam takrorlanib turishi organizm
hayotiy faoliyatining malum bir maromga tushib qolishini taminlaydi.
Bola malum bir vaqtda uygonishga organadi, malum soatlarda
qorni ochganini, kuch-quvvatga tolib-toshganini, malum bir vaqtda
charchaganini sezadi.
Oquvchining kun tartibi organizmning jismoniy va ruhiy
imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi kerak. Oquvchining kuni ertalabki
gigiyenik gimnastika mashgulotlari bilan boshlanadi. Oquvchi tush-
lik ovqatini yeb bolib, dam olgandan keyin kopi bilan soat 16 da
uy vazifalarini bajarishga kirishishi kerak. 1417 yoshda osmir
organizmi zor berib rivojlanib, balogatga yetib boradi, markaziy
nerv sistemasi faoliyatida, osmirning yurish-turishida ozgarishlar
sodir boladi.
1417 yashar oquvchilarning oquv dasturi ancha ogir
boladi. Ish qobiliyatini kun boyi yuksak darajada saqlab qolish
uchun oquvchilarga kunduzi 1,52 soat uxlab olib, keyin bir soat
ochiq havoda sayr qilish tavsiya etiladi. Oquv mashgulotlari maha-
lida har 45 daqiqadan keyin 1015 daqiqa tanaffus qilish lozim.
Uyqu asab sistemasining toliqib qolishidan saqlaydi. Uxlaganda
organizmdagi hamma azo va toqimalar, jumladan, bosh miya
postlogi orom oladi. Uyquga qoniqmaslik oquvchilarning ish
qobiliyatiga salbiy tasir korsatadi. Uxlashdan oldin xonani shamol-
latish, xona harorati 1617°C bolganda deraza yoki fortochkani
ochib qoyish kerak.
Aqliy mehnat bilan jismonjy mehnatning almashinib turishi ish
qobiliyatini oshiradi. Yurak-qon tomir sistemasi, nafas azolari
faoliyatini yaxshilaydi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.
Oquvchining yoshiga qarab, tungi uyqu muddatining fiziologik
meyorlari belgilangan (4-jadval).
4- jadval
Bolaning yoshiga nisbatan uyqusi
i
h
s
o
y
g
n
i
n
a
l
o
B
)
t
a
o
s
(
u
q
y
U
1
2
7
9
8
1
i
z
u
d
n
u
k
+
1
1
a
d
n
u
T
5
,
0
1
1
1
49
Davomi
1
2
0
1
2
1
1
1
4
1
3
1
5
1
6
1
0
1
5
,
0
1
9
0
1
9
5
,
9
5
,
8
9
8
5
,
8
Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun moljallangan kun
tartibi orta umumtalim maktabidagidan birmuncha boshqacharoq
tuzilishi kerak.
Oquv mashgulotlari gigiyenasi
Bola organizmining morfologik xossalari, pedagogika jarayoni va
oquv mashgulotlari tufayli uning organizmida kuzatiladigan oz-
garishlar xususiyatiga qarab, maktabda oqishning butun davrini bir
necha bosqichga bolish mumkin. 1- b o s q i c h , bir qadar, malum
vaqt qimirlamasdan otirib, oqish va yozish malakalarini egallash
bilan belgilanadi. K e y i n g i b o s q i c h l a r i d a bolalar bosh miya
postlogi hujayralari ishtiroki hamda shartli refleks reaksiyalari asosida
bilim oladilar.
Maktabda oqiy boshlagan 56 yashar bolalar dastlab maktab
sharoitiga organishga ancha qiynaladilar. Chunki ular ozlari uchun
notanish bolgan yangi bolalar va kattalar jamoasiga, kun tarti-
biga, oqituvchining talablariga, darsda koproq qimirlamasdan
otirish zarurligiga asta-sekin organib, moslashib boradilar. Birinchi
sinf oquvchisi hali yozishga qiynaladi. Yozish vaqtida daftar bilan
koz orasidagi masofa 3540 sm bolmogi lozim. Yozish uchun,
asosan, binafsha, qora, yashil siyoh yoki pastalar tavsiya qilinadi.
Biroz yozgandan song koz, qo1, bel mushaklari, ayniqsa, kichik
yoshdagi oquvchilarda tez charchaydi. Shuning uchun 56 yashar
bola 5 daqiqagacha, 710 yoshda 10 daqiqagacha, 1012
yoshda 15 daqiqagacha, 1215 yoshda 20 daqiqagacha, 15
18 yoshda 2530 daqiqagacha yozishi kerak. Bu rasm va chizma
ishlari uchun taalluqli.
Kozga yaqin tutib oqish tufayli kozdagi akkomodatsiya mu-
shaklari hamda harakatlantiruvchi mushaklar zoriqadi. Oqish pay-
tida koz bilan kitob orasidagi masofa 30 sm dan kam bolmasligi
kerak. Koz charchab qolmasligi uchun har 2030 daqiqa oqishdan
50
song 12 daqiqaga tanaffus qilib, uzoq-uzoqlarga, yashil daraxtlarga
qaralsa, koz ichi bosimi pasayib, koz dam oladi.
Birinchi sinf oquvchilarining darsga moslashishi uchun birinchi
yarim yillikda darslar muddatini kamaytirish maqsadga muvofiq. 5
6 yashar bolalarning funksional imkoniyatlariga kora oquv yilining
ikkinchi yarmida darslar muddatini asta-sekin qoshib borish kerak.
Sentabr, oktabr oylarida 30 daqiqali 3 ta dars, noyabr, dekabrda
4 ta darsga, ikkinchi 2 yarim yillikda 35 daqiqali 4 ta darsga otiladi.
Dars togri tashkil etilgan taqdirdagina bu muddat samarali natija
berishi mumkin. Psixologlarning malumotlariga qaraganda, 610
yashar bola 20 daqiqa atrofida, 1012 yashar bola 25 daqiqa atrofida
diqqatini bir joyga toplab otirishi mumkin.
Maktab talimini gigiyenik jihatdan tashkil etishda darslarning
soni katta ahamiyatga ega. Amaldagi oquv rejasiga muvofiq 13
sinflarda kuniga 4 tadan, 4-sinfda 45 tadan, 59-sinflarda kuniga
56 tadan, 1011- sinflarda 6 tadan dars otish kozda tutiladi.
Talimni togri tashkil etish uchun kun va hafta davomida darslarni
taqsimlash, boshqacha aytganda, dars jadvalini togri tuzish juda
muhim ahamiyatga ega.
Ozlashtirishning oson va qiyinligiga qarab, hamma fanlar shartli
ravishda juda qiyin, ortacha va oson fanlarga bolinadi. Oqish ku-
nining birinchi soatida, ozlashtirilishi ortacha qiyinlikdagi fanlar
qoyilishi tavsiya etiladi. 4-soatda esa oquvchilarda charchash belgilari
paydo bola boshlaydi, shuning uchun dars jadvalining 4-soatiga
aqliy mehnat, chuqur fikrlash talab qilmaydigan fanlar (jismoniy
tarbiya, mehnat, rasm, ashula) qoyilishi ish qobiliyatining yana
oshishiga imkon beradi va nihoyat 56 soatlarga ortacha qiyinlik-
dagi (tarix, tabiatshunoslik, geografiya, ona tili va adabiyot) fanlari
qoyilsa, ularni ozlashtirish yaxshi boladi.
Oquvchilarning ozlashtirishi hafta davomida ham ozgarib turadi.
Imtihon davrida oquvchining kun tartibi.
Oquv yili davomida
oquvchi malum kun tartibiga moslashadi, shuning uchun ham
imtihon davrida kun tartibi ilgarigidek qolaverishi lozim, yani oquv-
chining dars tayyorlash (aqliy mehnat bajarish) ga sarflanadigan
vaqti kopaymasligi, jismonjy tarbiya bilan shugullanishi, uxlashi
aslo kamaymasligi kerak. Bir imtihonga tayyorlanish uchun kamida
34 kun vaqt berilishi kerak.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi.
Sinfdan tash-
qari ishlarga jismoniy tarbiya va sport seksiyalarida, fan va havaskorlik
togaraklarida qatnashish kiradi. Har bir oquvchi faqat bitta toga-
51
rakda qatnashishi mumkin. Agar oquvchi xohishi bilan ikkita toga-
rakka qatnashmoqchi bolsa, bittasi, albatta, sport yoki havaskorlik
togaragi bolishi kerak, aks holda u charchaydi va salomatligi
zaiflashadi. Togarak mashguloti uchun oquvchi haftada 24 soat
vaqt sarflashi mumkin. Bir mashgulot vaqti 5060 daqiqadan
oshmasligi kerak. Maktabdan tashqari ishlarga ijodkorlar uyi,
sayohat va turistik bazalar yoki texniklar, tabiatshunoslar markazlari
va bolalar teatrlariga qatnashish kabilar kiradi.
Nazorat savollari
1. Bolalar va osmirlar gigiyenasining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
2. Bolalar va osmirlar organizmining anatomik va fiziologik ahamiyati
qanday?
3. Bolalar va osmirlar muassasalarining qurilishiga qanday sanitariya-
gigiyenik talablar qoyiladi?
4. Maktab jihozlariga qanday sanitariya-gigiyenik talablar qoyiladi?
5. Oquchilarning kun tartibiga qanday sanitariya-gigiyenik talablar
qoyiladi?
6. Oquv mashgulotlariga qanday sanitariya-gigiyenik talablar
qoyiladi?
52
9- BOB
OVQATLANISH GIGIYENASI
Inson organizmining bekam-u kost rivojlanib yashashini tamin-
laydigan asosiy omillardan biri ovqatdir. Ovqat energiya manbayi
hisoblanadi. Yeyilgan bir gramm ovqatning organizmda ajratadigan
issiqligiga qarab ovqatning quvvati aniqlanadi. Moddalar almashinuvi
jarayonida organizm hayotini taminlovchi energiya hosil boladi,
yoqotilgan suyuqlik miqdorining orni toladi (suyuqlik almashi-
nuvi), mineral moddalarga bolgan ehtiyoj qondiriladi (mineral
almashinuvi), sintetik jarayon uchun sarflangan organik moddalar
orni ham toladi (plastik almashinuv).
Sogliqni saqlashda ratsional ovqatlanishning
ahamiyati
Ratsional ovqatlanish
aholi sogligiga, jismonjy rivojlanishga,
kasalliklarga bardoshlilikka tasir qiladigan asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Ovqat ratsionining yetarli emasligi mehnat qobiliyatiga
tasir qiladi, bu tez charchash, ish qobiliyatining pasayishida oz
ifodasini topadi. Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi osish va
jismoniy rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Ratsional va yetarli
darajada ovqatlanish odamning turli kasalliklarga, tabiiy va orttiril-
gan immunitetni saqlab qolishiga imkon beradi. U organizmning
energiya, plastik va boshqa materiallarga bolgan ehtiyojini qondirib,
zarur modda almashinuvi darajasini taminlashi kerak. Ratsional
ovqatlanishning asosiy elementi, bu ovqatlanishning muvozanat-
langanligi va togri ovqatlanish rejimi hisoblanadi. Muvozanatlangan
ovqatlanish asosiy oziq-ovqat moddalari oqsillar, yoglar,
uglevodlar, vitaminlar va mineral moddalarning miqdor va sifat
jihatdan optimal nisbatda bolishini kozda tutadi. Bunda organizmda
sintez qilinmaydigan, alishtirib bolmaydigan aminokislotalarning
muvozanatlanganligi alohida ahamiyatga ega. Hozirgi kunda ovqat-
ning kimyoviy tarkibi organizmning turli-tuman toksinli moddalar
tasiriga chidamini oshirishi va ularning organizmdan chiqarilishiga
imkon berishi aniqlangan. Ovqatga qoyiladigan asosiy g i g i y e n i k
t a l a b l a r quyidagilardan iborat: ovqat odam mehnatining ogir-
yengilligi, yoshi, sogligi, holatiga muvofiq tarzda organizmning
energiya sarflarini qoplashi; barcha fiziologik jarayonlarning normal
53
kechishi uchun zarur bolgan barcha oziq moddalarni yetarli miqdorda
saqlashi; ishtahani ochadigan, xushtam, yoqimli hidga ega bolishi,
tashqi korinishi chiroyli, toyinish sezgisini qozgatishi kerak;
tegishli temperaturada bolishi; bezarar bolishi, yani zaharli mod-
dalar va patogen bakteriyalar saqlamasligi kerak; ovqatlanish turli
oziq-ovqat moddalar miqdori boyicha muvozanatlangan bolishi;
ovqatning umumiy energetik qimmati kun mobaynida uni bolib-
bolib qabul qilish boyicha togri taqsimlanishi lozim. Umumiy
ovqatlanishning aholini ehtiyojlarini qondirishdagi rolini kotarish,
ishchilar, xizmatchilar va oquv yurtlari oquvchilarining ish va
oqish joyida issiq ovqat bilan taminlashni yaxshilash, aholiga xiz-
mat korsatish madaniyatini yuksaltirish, parhez ovqat korxonalari
tarmogini rivojlantirish kozda tutilgan.
I g u r u h asosan aqliy mehnat bilan shugullanadigan xo-
dimlar, korxonalarning rahbarlari, ulm-fan xodimlari, mehnati asab
zoriqishini talab qiladigan turli kategoriyadagi xodimlar (boshqarish
pultlarida ishlaydigan xodimlar, dispetcherlar va boshqalar).
II g u r u h yengil jismoniy mehnat bilan band bolgan
xodimlar (mehnati bir qadar jismoniy kuch talab qiladigan muhan-
dis-texnik xodimlar, avtomatlashgan jarayonlarda ishlaydigan xodim-
lar, tibbiyot hamshiralari, sanitarkalar va b.).
III g u r u h mehnatining ogir-yengilligi ortacha xodimlar
(chilangarlar, sozlovchilar, dastgohlarda ishlovchilar, xirurglar va b.);
IV g u r u h ogir jismonjy mehnat xodimlari (quruvchilar,
qishloq xojaligi ishchilari va mexanizatorlar, metallurglar, durad-
gorlar va b.).
V g u r u h ayniqsa ogir mehnat bilan band xodimlar (yer
ostida ishlaydigan kon ishchilari, daraxt kesuvchilar, gisht teruvchilar,
betonchilar, yer qazuvchilar va b.).
Ovqatlanishning fiziologik meyorlari ayrim aholi guruhlarining
asosiy oziq-ovqat moddalariga va energiyaga bolgan optimal ehtiyo-
jini aks ettiradigan ortacha qiymatlar hisoblanadi. Yakka tartibdagi
ehtiyojlarni aniqlashda avvalo boy, tana massasi, yosh, shuningdek,
mehnat va turmushning konkret xususiyatlari haqidagi malumotlarni
hisobga olish kerak.
Ovqatlanish rejimi
Ovqatlanish rejimiga togri rioya qilinsa, ovqat yaxshi hazm
boladi. Ovqatni hamisha malum soatlarda yeyish kerak, chunki
bunday hollarda vaqtga doir shartli refleks ishlanadi. Ovqat tanovul
54
qilish paytiga kelib sekretsiya kuchayadi va meda ovqatni qabul
qilishga tayyor bolganida oshqozonga tushadi. Aks holda hazm
apparatining bir maromda ishlashi buziladi, natijada vaqt otgan
sayin uning azolari funksiyasi buzilishi va butun organizmning
faoliyatiga saibjy tasir korsatishi mumkin Ovqat ratsionini kun
mobaynida taqsimlashning ahamiyati katta, chunki bir yoki ikki
galda tanovul qilingan mol miqdordagi ovqat bir necha marta yeyish
uchun taqsimlangan xuddi shu miqdordagi ovqatga qaraganda
birmuncha yamon hazm boladi. Sutkalik ratsion yoshga, odat bolib
qolgan kundalik rejimga, mehnat faoliyatining xususiyatlari va
boshqalarga asoslanib taqsimlanadi. Yasli yoshidagi bolalar ovqatni
har 33,5 soatda, maktabgacha yoshdagi bolalar har 3,54 soatda
qabul qilishlari kerak. Osmirlar odatdagi sharoitlarda 4 marta
ovqatlanishlari zarur. Katta yoshdagi odamlar uchun odatdagi hayot
sharoitlarida 34 marta ovqatlanish rejalashtiriladi. 4 mahal ovqat-
lanishda nonushtaga sutkalik ratsionning 25%, tushlikka 35%,
tushlikdan keyingi ovqatga 15% va kechki ovqatga 25%i tavsiya
qilinadi.
Oqsillarning oziqlik va biologik qiymati
Ovqat asosiy oziq-ovqat moddalari (oqsillar, yoglar, uglevod-
lar), shuningdek, vitaminlar, mineral elementlar, suv va organizm
uchun zarur bolgan boshqa moddalarning tabiiy manbayi hisob-
lanadi.
Oqsillar
hayot uchun zarur modda hisoblanadi, ularsiz organizm
yashashi, osishi va rivojlanishi mumkin emas. Hayot faoliyati jarayo-
nida hujayralar tarkibidagi oqsillar doimiy ravishda parchalanib,
yangilanib turadi. Oqsil muhim ahamiyatga ega bolgan, jumladan,
immunitet asosini tashkil qilishida, spetsifik gammaglobulinning
tashkil bolishida, tabiiy immunitet rivojlanishi, qon oqsili pro-
perdinning hosil bolishida, mushaklarning qisqarishida ishtirok etuvchi
miozin va aktinan bolishida, gemoglobin hosil bolishida, koz
tor qavatidagi korish purpuri faoliyatida qatnashuvchi radopsin
hosil bolishida, toqima sistemasiga kiruvchi birikmalar sifatida
qatnashadi. Shuningdek, oqsillar, moddalar almashinuvi jarayonini
boshqaruvchi bolib xizmat qiladi, qalqonsimon bez, giðofiz,
medaotsi bezi gormonlari tarkibiga kiradi. Oqsil yetishmaganda,
vitaminlar yaxshi ozlashtirilmaydi. 1985- yilda Pavi va 1904- yilda
Lyute aminokislotalar yordamida oqsillardan qand hosil bolishini
isbotladilar. Surunkasiga ogir jismoniy ish bajarilganida energiya faqat
55
uglevodlar va yoglar hisobiga sarflanmay, aminokislotalardan hosil
bolgan glukoza hisobiga ham qoplanadi. Oqsil yetishmaganda orga-
nizmda jiddiy ozgarishlar roy beradi, bolalar yaxshi osmaydi va
rivojlanmaydi, kattalar jigarida chuqur ozgarishlar (yog infiltra-
tsiyasi) roy beradi, jigar sirroziga xos ozgarishlar boshlanadi,
qalqonsimon bez, jinsiy bezlar, medaosti bezi ishi buziladi, qon-
ning oqsil tarkibi ozgaradi, organizmning yuqumli kasalliklarga
chidami susayib ketadi, xotira pasayib, ish qobiliyati buziladi.
Organizmga ortiqcha miqdorda oqsil tushib turishi esa talaygina azolar
va sistemalar faoliyatiga ham yomon tasir korsatadi.
Ovqatdagi oqsillar tarkibining ahamiyati
Ovqat bilan tushgan oqsillar meda-ichak yoli fermentlari ta-
sirida
aminokislotalarga
parchalanadi, bular qon bilan hujayraga otib,
oqsillar sinteziga sarflanadi. Odamning oziga xos, yani spetsifik
oqsillarning miqdoridan tashqari, tarkibidagi aminokislotalar nisbati-
ning ahamiyati ham katta. Organizmda aminokislotalar doim malum
bir darajada saqlab turiladi. Biroq bazi hollarda (homiladorlik,
keksalikda, xavfli osmalar paydo bolganda) toqimalardagi amino-
kislotalar nisbati ozgaradi. Shuning uchun ham, oqsillar organizmga
doim tushib turishi shart. Buning uchun odam xilma-xil oziq-ovqat
mahsulotlari istemol qilib turishi lozim. Oqsillar organizmda
aminokislotalarga parchalanadi. Organizmda sintezlanadigan va sin-
tezlanmaydigan aminokislotalar boladi. Organizm uchun zarur
aminokislotalarning kopi organizmda sintezlanadi. Organizmning
sintezlanadigan aminokislotalarga ehtiyoji endogen sintez hisobiga
qoplanadi. Sintezlanmaydigan yoki yetarlicha sintezlanmaydigan
aminokislotalar organizmda sintezlanmaydi. Shuning uchun ularni
almashtirib bolmaydigan yoki hayotiy muhim aminokislotalar, deb
ataladi.
Tekshirishlar natijasida 8 ta aminokislotani
almashtirib
bolmaydiganlar
qatoriga kiritilgan. Bularga triðtofan, lizin, metionin,
fenilalanin, leysin, izoleysin, valin, treonin kiradi.
Almashtirib bola-
digan
aminokislotalar osimlik mahsulotlarida, almashtirib bolmay-
digan aminokislotalar esa hayvon mahsulotlarida boladi. Hayvonlar
mahsulotlaridagi oqsillar (gosht, baliq, tuxum, sut, sut mahsu-
lotlari) tarkibida almashtirib bolmaydigan aminokislotalar hamma-
dan kop boladi. Aminokislotalardan bir nechtasi yoki hatto bittasi
yetishmaganda oqsilning sintezlanish jarayoni buziladi, boshqa
aminokislotalar ham ozlashtirilmay qoladi va oqsil yetishmovchiligi
yuzaga keladi.
56
Osimliklardan olinadigan bazi mahsulotlarda ham almashtirib
bolmaydigan oqsillar boladi. Bunga mosh kiradi. Mosh tarkibida
kimyoviy nuqtayi nazardan gosht tarkibidagi kabi almashtirib
bolmaydigan aminokislotalar boladi.
Yoglarning oziqlik va biologik qiymati
Yoglar asosiy oziq moddalar hisoblanadi. Yoglar organik
moddalar, glitserin bilan bir asosli yog kislotalar (trighitse-
ridlar)ning toliq, murakkab efirlari, liðidlar sinfiga mansub. Yog-
larning fiziologik ahamiyati juda xilma-xil. Ular asosiy energiya
manbayi hisoblanadi. Yoglar vitamin A, E ni eritadi va ularning
singishini osonlashtiradi.
5-jadval
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda mehnatga layoqatli katta
yoshli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
-
u
G
i
h
u
r
h
s
o
Y
r
a
l
k
a
k
r
E
r
a
ll
o
y
A
g
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
g
o
y
g
,
r
a
l
-
e
l
g
u
-
d
o
v
,
r
a
l
g
g
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
g
o
y
,
r
a
l
g
-
e
l
g
u
-
d
o
v
,
r
a
l
g
i
m
a
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
m
u
j
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
i
m
a
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
m
u
j
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
I
9
2
8
1
9
3
0
3
9
4
0
4
1
9
8
8
3
8
0
5
8
4
6
4
3
0
1
9
9
3
9
8
7
3
5
6
3
4
4
3
8
7
5
7
2
7
3
4
1
4
0
4
8
8
4
8
1
8
4
2
3
0
1
3
7
9
2
I
I
9
2
8
1
9
3
0
3
9
4
0
4
0
9
7
8
2
8
9
4
8
4
5
4
0
1
1
6
0
1
1
0
1
2
1
4
9
9
3
8
7
3
7
7
4
7
0
7
2
4
2
4
9
3
3
9
0
9
6
8
1
5
3
7
3
3
3
2
3
I
I
I
9
2
8
1
9
3
0
3
9
4
0
4
6
9
3
9
8
8
3
5
1
5
8
4
7
1
1
4
1
1
8
0
1
0
4
4
6
2
4
6
0
4
1
8
8
7
5
7
5
4
3
4
1
4
9
9
5
9
2
9
1
7
3
8
5
3
4
4
3
V
I
9
2
8
1
9
3
0
3
9
4
0
4
2
0
1
9
9
5
9
6
5
4
5
4
5
6
3
1
2
3
1
6
2
1
8
1
5
4
0
5
3
8
4
7
8
4
8
0
8
8
4
6
4
4
4
6
1
1
2
1
1
6
0
1
1
3
4
7
2
4
6
0
4
V
9
2
8
1
9
3
0
3
9
4
0
4
8
1
1
3
1
1
7
0
1
5
6
2
6
9
5
8
5
1
0
5
1
3
4
1
2
0
6
4
7
5
6
4
5
E s l a t m a : 1. Homilador ayollar (59 oylik davrida) uchun bir
kunda orta hisobda 100 g oqsil, shundan 60 g hayvon mahsuloti.
2. Emizikli ayollar, ortacha 112 g oqsil, shundan, 67 g hayvon
mahsuloti.
57
6-jadval
Sportchilar, talabalar, ogir jismonjy mehnat bilan
shugullanuvchilar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga
ehtiyoji (kkal)
i
s
a
y
i
r
o
g
e
t
a
K
r
a
l
k
a
k
r
E
r
a
ll
o
y
A
r
a
l
a
b
a
l
a
T
0
0
3
3
0
0
8
2
0
0
0
3
0
0
7
2
r
o
z
a
d
i
r
v
a
d
a
q
a
b
o
s
u
M
i
h
c
v
u
li
q
q
h
s
a
m
b
i
r
e
b
r
a
li
h
c
t
o
p
s
0
0
0
5
0
0
5
4
0
0
0
4
0
0
5
3
t
a
n
h
e
m
y
i
n
o
m
s
ij
r
i
g
O
r
a
li
h
s
i
k
n
a
g
i
d
a
li
q
0
0
8
4
0
0
3
4
r
a
ll
o
y
a
r
o
d
a
li
m
o
H
0
0
2
3
r
a
ll
o
y
a
il
k
i
z
i
m
E
0
0
5
3
Yog organizmda issiqlikni idora etishda qatnashadi, ichki azo-
larni lat yeyish va silkinishdan saqlab turadi. Yoglar hujayralar
protoplazmasi tarkibiga kirib (bu protoplazma yogi deyiladi), orga-
nizm toqimalari tuzilishida ishtirok etadi. Protoplazma yoglari
almashinuvi jarayonida hosil bolgan moddalarning hujayralarga
otishini taminlab beradi. Yog boshqa oziq moddalar, jumladan,
oqsillar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlarning ozlashtirilishini
osonlashtiradi. Yogning tami, singuvchanligi va tarkibidagi A hamda
D vitaminlar miqdori uzoq vaqtgacha uning tola qimmatliligini
korsatadigan mezon bolib hisoblanadi. Mana shu korsatkichlarga
qarab, yoglar tola qimmatli va tola qimmatli bolmagan xillarga
bolinadi.
7-jadval
Bolalar va osmirlarning oqsillar, yoglar va uglevodlarga bir
kunlik (g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (kkal hisobida)
a
v
r
a
l
a
l
o
B
i
h
s
o
y
r
a
l
r
i
m
s
o
-
o
l
a
K
i
s
a
y
i
r
r
a
ll
i
s
q
O
r
a
l
g
o
Y
-
e
l
g
U
r
a
l
d
o
v
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
il
i
s
q
o
1
2
3
4
5
6
7
1
n
a
d
k
il
y
o
6
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
8
5
2
5
2
0
2
5
2
3
1
1
58
1
2
3
4
5
6
7
5
,
1
n
a
d
h
s
o
y
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
3
1
8
4
6
3
8
4
0
6
1
2
n
a
d
h
s
o
y
5
,
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
5
1
3
5
0
4
3
5
5
2
9
1
4
n
a
d
h
s
o
y
3
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
8
1
3
6
4
4
3
6
8
3
3
2
6
n
a
d
h
s
o
y
5
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
0
2
0
7
7
4
2
7
1
1
2
5
2
0
1
n
a
d
h
s
o
y
7
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
0
4
2
0
8
8
4
0
8
5
1
4
2
3
3
1
n
a
d
h
s
o
y
1
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
5
8
2
6
9
8
5
6
9
8
1
2
8
3
4
1
:
r
a
l
r
i
m
s
O
a
h
c
a
g
h
s
o
y
7
1
n
a
d
0
5
1
3
6
0
1
4
6
6
0
1
0
2
7
6
3
E s l a t m a . Ona suti bilan oladigan oziq qiymati hisobga olinmagan.
Fosfatitlar (litsitin), toyingan va toyinmagan yog kislotalar, serinlar,
tokoferollar va boshqalar singari biologik jihatdan qimmatli moddalar
yoglar bilan birga organizmga tushadi. Yoglar va ular bilan birga
uchraydigan moddalar tarkibida hayotiy zarur, ornini hech narsa bosa
olmaydigan essensial moddalar, jumladan, aterosklerozga qarshi tasir
korsatadigan liðotrop birikmalar (toyinmagan yog kislotalar), A, E
vitamin va boshqalar boladi.
Yogning organizmda hazm bolishi (ozgarishi va qayta
sintezlanishi) resintez yog almashinuvi deb ataladi. Yoglar alma-
shinuvi asab tizimi, giðofiz, buyrakusti bezlari va jinsiy bezlar
garmonlarini boshqarib turadi. Ovqatda yog miqdori kamayganda
markaziy nerv tizimida ozgarishlar roy berishi, organizmning
immunoreaktivligining pasayishi, korish qobiliyatining susayishi,
buyrak faoliyatining ozgarishi va boshqadan sodir bolishi mumkin.
Toyinmagan yog kislotalarning ovqatda yetishmasligi terida
ozgarishlar paydo bolishiga (terining quruqshab, post tashlashi,
ekzema, giðer-keratozga) olib keladi, ultrabinafsha nurlarga sezgirlik
kuchayadi, qon tomirlar otkazuvchanligi oshadi (kapillarlar yorilib
turishiga moyil bolib qoladi, gematuriya yuzaga keladi), meda va
on ikki barmoq ichak shilliq pardasi yalliglanishiga, artritlar
rivojlanishiga moyil bolib qoladi. Taomda yoglarning ortiqcha bolishi
moddalar almashinuvining izdan chiqishiga, organizmda bir talay
zararli parchalanish mahsulotlari (keton tanalari) toplanib qoli-
shiga sabab boladi, hazm bezlarining shira ajratish faoliyati susayadi,
59
ovqat hazmi buziladi. Bundan tashqari, teriosti yog qatlamida
yog toplanadi, bu, oz navbatida, jismoniy va aqliy rivojlanishga
salbiy tasir korsatadi. Yoglar murakkab organik birikmalarga kiradi.
Yog strukturasining asosiy komponenti glitserin va yog kislotalaridir.
Ovqatdagi yoglar meyori.
Katta odamlar uchun bir sutkalik
oziq-ovqat mahsulotida yogning miqdori ortacha 80100 g, shun-
dan 2530 g osimlik moyi, 36 g ota toyinmagan yog kislota-
lari, 1 g xolesterin va 5 g fosfoliðidlar bolishi kerak. Yog miqdori
meh-nat qobiliyatiga ega bolgan 18 yoshdan 59 yoshgacha bolgan
odamlarning jinsi va yoshiga qarab belgilanadi.
Uglevodlarning oziqlik va biologik qiymati
Uglevodlarning fiziologik ahamiyati va biologik qiymati, asosan,
ularning energetik xossalari bilan belgilanadi. Organizmda uglevodlar
quvvat sarfini qoplashga xizmat qiladi. Jigarda uglevod kam toplanadi.
Organizm talablarining qondirilishi uchun uglevodlar ovqat tarki-
bida yetarli bolishi kerak. Ogir jismonjy ish qilganda uglevodlar
quvvat sarfini qoplay olmaganida, yog depolarida hamisha boladi-
gan yoglardan qand hosil bolib, organizm ehtiyoji taminlanadi.
Biroq uglevodlar organizmga ortiqcha tushishi hisobiga unda yog
toplanib borishi ham mumkin.
Uglevodlar ratsionning asosiy qismidir. Sutkalik ovqat ratsioni
quvvat qiymatining yarmi uglevodlar hisobiga taminlanadi. Orga-
nizmning uglevodlarga bolgan talabi osimlik manbalari hisobiga
qondiriladi. Osimlik, galla mahsulotlari va boshqalar odam orga-
nizmidagi uglevodning kamida 75% ini tashkil etadi. Uglevodlarga
bolgan talab qand hisobiga qoplanishi mumkin, qand sof ugle-
voddir. Tuzilishining murakkabligi, eruvchanligi, nechogliq tez sin-
gishi va glikogen hosil bolishi uchun qancha sarflanishiga qarab,
uglevodlar oddiy uglevodlar (qand), murakkab uglevodlar (poli-
saxaridlar)ga bolinadi.
Oddiy uglevodlar
, yani monosaxaridglukoza kopgina sabzavot
va mevalarda boladi, shuningdek, organizmda disaxaridlar bilan
kraxmal parchalanishi natijasida hosil bolib turadi. Glukoza gliko-
gen hosil bolishi, miya, mushaklar, jumladan, yurak mushaklari-
ning oziqlanishi uchun, qondagi qand miqdorini zarur darajada
saqlab (quvvat sarfi oshib ketganda), juda tez va oson sarflanadi.
Uglevodlar ogiz boshligida parchalana boshlaydi, keyin meda-
ichaklarda yana polisaxaridlargacha parchalanadi, uglevodlar
mushaklar bilan jigarda glikogen tarzida toplanib, zarur bolganda
organizm ehtiyoji uchun xizmat qiladi.
60
Murakkab uglevodlar
yoki polisaxaridlar molekulasining murak-
kabligi va suvda yomon erishi bilan xarakterlanadi. Murakkab
uglevodlarga kraxmal, glikogen, pektinlar va kletchatka kiradi.
Kraxmal, asosan, galla mahsulotlari, dukkaklilar, kartoshka tarkibida
kop boladi. Kundalik istemoldagi umumiy uglevodlar miqdorining
80% ga yaqini kraxmalga togri keladi. Disaxaridlar bilan polisaxa-
ridlar ichakda tegishli fermentlar tasirida monosaxaridlargacha
parchalanib, soriladi va jigarga otadi, jigarda glukozadan glikogen
sintezlanadi. Qondagi qand miqdori 0,81,2 g atrofida boladi.
Qonda qandning uzoq vaqt yetishmasligi miya toqimasining qandga
yolchimay qolishiga olib keladi.
Natijada nevrotik sindrom boshlanishi mumkin. Qandga boy ov-
qat istemol qilinganidan keyin aks hodisa alimentar giðerglikemiya
kuzatiladi. Odam organizmi togri rivojlanishi uchun hayotining
dastlabki kunlaridan boshlab ovqat tarkibida oqsillar, yoglar, ugle-
vodlar bilan bir qatorda, vitaminlar, makro va mikroelementlar
bolishi shart.
Vitaminlar klassifikatsiyasi. Vitaminlar va ularning
biologik ahamiyati
Vitaminlar hamma yoshdagi odamlar uchun kerak bolgan
birikmalar qatoriga kiradi. Vitaminlar asosiy organizm toqimalarida
kuzatiladigan reaksiyalarni tezlatadi, yani katalizatorlik vazifasini
bajaradi.
Vitaminlarni lotin alifbosining bosh harflari, yani A, B
1
, B
2
,
B
6
, C, D va H bilan ifodalash qabul qilingan.
Vitaminlar organizmda sintezlanmaydi, shuning uchun kundalik
istemol qilinadigan ovqat mahsulotlarida organizmning ehtiyojini
qondiradigan darajada vitaminlar bolmogi kerak. Bolalarning osish
va rivojlanishi davrida vitaminlarning ahamiyati katta. Organizmning
umumiy vitaminlarga bolgan sutkalik ehtiyoji hammasi bolib bir
necha mg ni tashkil etadi. Ammo vitaminlarga ehtiyoj shuncha kam
bolishiga qaramay, organizmga vitaminlarning kam tushishi oqibatida
yuqorida keltirilgan biokimyoviy ozgarishlardan tashqari, modda
almashinuvining buzilishi, yani giðovitaminoz va avitaminoz kasal-
liklari kelib chiqishi mumkin.
Giðovitaminoz
organizmda bazi bir vitaminlarning yetish-
masligi natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Vitaminlarning alma-
shinuv jarayonlariga qanday tasir qilishini bilmaslik bazan
giðer-
vitaminoz
deb ataluvchi kasallikning paydo bolishiga olib keladi.
61
Xususiyati aniqlanmagan vitaminsimon birikmalar ham vi-
taminlar klassifikatsiyasiga kiritilgan bolib, uning asosida vi-
taminlarning yogda yoki suvda erishi yotadi.
Yogda eriydigan vitaminlar
garmon vitaminlar
, suvda eriy-
digan vitaminlar
enzim vitaminlar
, deb ham ataladi. Suvda
eriydigan vitaminlar fermentlar tarkibiga kirib, fermentlar ishida
faol qatnashadi hamda kofermentlik rolini bajaradi.
Suvda eriydigan vitaminlar
B
1
v i t a m i n i tiamin, anevrin organizmda energiya hosil
bolishi jarayonida uglevodlar oxirgi mahsulotlari almashinuvini
idora etuvchi fermentlar hamda oqsil sintezi fermentlari tarkibiga
kiradi. Nervlarning oxirlaridan qozgalishlar otishiga yordam beradi.
Hazm azolari, yurak-qon tomir tizimi ishiga tasir korsatadi.
8- jadval
Vitaminlar tasnifi
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
v
u
S
r
a
l
n
i
m
a
ti
v
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
g
o
Y
r
a
l
n
i
m
a
ti
v
n
o
m
i
s
n
i
m
a
ti
V
r
a
l
a
d
d
o
m
1
2
3
B
1
)
n
i
m
a
it
(
i
n
i
m
a
ti
v
,l
a
n
it
e
r
(
i
n
i
m
a
ti
v
A
,l
o
n
it
e
r
o
r
d
i
g
e
d
)
r
a
l
n
it
o
r
a
k
a
t
o
l
s
i
k
m
a
g
n
a
P
B
(
5
1
)
i
n
i
m
a
ti
v
B
2
)
n
i
v
a
lf
o
b
i
r
(
i
n
i
m
a
ti
v
n
it
o
k
i
n
(
i
n
i
m
a
ti
v
P
P
)
a
t
o
l
s
i
k
t
a
o
z
n
e
b
o
n
i
m
a
a
r
a
P
)
i
n
i
m
a
ti
v
H
(
a
t
o
l
s
i
k
B
3
t
a
n
e
t
o
t
n
a
p
(
i
n
i
m
a
ti
v
)
a
t
o
l
s
i
k
i
n
i
m
a
ti
v
D
)
r
a
ll
o
r
e
f
y
i
s
l
a
k
(
B
6
)
n
i
s
d
i
r
i
p
(
i
n
i
m
a
ti
v
i
n
i
m
a
ti
v
E
)
i
r
a
ll
o
r
e
f
o
k
o
t
(
B
(
ti
z
o
n
I
8
)
i
n
i
m
a
ti
v
B
2
1
i
n
i
m
a
ti
v
)
n
i
m
a
l
a
b
o
k
n
a
i
s
(
)
n
o
n
i
x
a
ll
if
(
i
n
i
m
a
ti
v
K
)
n
i
m
a
ti
v
T
(
n
it
i
n
r
a
K
i
s
a
t
o
l
s
i
k
t
a
l
o
F
B
(
9
)
i
n
i
m
a
ti
v
g
o
y
n
a
g
a
m
n
i
y
o
t
a
t
O
)
i
n
i
m
a
ti
v
F
(
a
t
o
l
s
i
k
)
i
n
i
m
a
ti
v
H
(
n
it
o
i
B
-
n
i
n
it
e
m
-
li
t
e
m
-
S
d
i
r
o
l
x
-
y
i
n
o
fl
u
s
)
i
n
i
m
a
ti
v
U
(
t
a
b
r
o
k
s
a
(
i
n
i
m
a
ti
v
C
)
a
t
o
l
s
i
k
62
1
2
3
,
n
it
u
r
(
i
n
i
m
a
t
i
v
P
)
r
a
l
d
i
o
n
o
v
a
lf
o
i
b
B v i t a m i n i g a boy mahsulotlarga pivo achitqisi va xamirtu-
rush, guruch kepagi, bugdoy uni, noxat, loviya, yongoq, jigar,
buyrak, yurak, oriq gosht va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
2
v i t a m i n i riboflavin, moddalar almashinuvi jarayoni-
dagi: oqsil sintezi, organizmning osishi jarayonlari, bazi amino-
kislotalar almashinuvida qatnashadi. B
2
vitaminiga boy mahsulotlarga
pishloq, tvorog, jigar, pivo achitqisi va xamirturush, buyrak, javdar
non, qora bugdoy yormasi, yongoq, ismaloq va boshqa ovqat
mahsulotlari kiradi.
PP v i t a m i n i nikotinat kislota, niatsin, nikotinamid,
oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini boshqaruvchi fermentlar tarkibiga
kirib, uglevodlar almashinuvini tezlashtiradi, xolesterin almashinuvini
meyorlashtiradi.
PP vitaminiga boy mahsulotlarga pivo achitqilari va xamirturush,
guruch kepagi, loviya, qora bugdoy yormasi, bugdoy non, jigar, javdar
non, mol va qoy goshti, baliq va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
6
v i t a m i n i piridoksin jigarda aminokislotalar almashinu-
vi, glikogenning fosforlanishida ishtirok etadi. B
6
vitaminiga boy
mahsulotlarga mol goshti, jigar, baliq, tuxum, pishloq, loviya,
kepakli un va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
B
12
v i t a m i n i sianokobalamin, kobalamin, anemiyaga qarshi
modda, eritrotsitlarning yetilib chiqishini kuchaytiradi.
B
12
vitaminiga boy mahsulotlarga jigar, buyrak, mol goshti,
tuxum sarigi, baliq va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
C v i t a m i n i askorbat kislota oksidlanish-qaytarilish ja-
rayonlarida, moddalar almashinuvi, fosforlanishda, nuktin kislota
sintezida ishtirok etadi.
C vitaminiga boy ovqat mahsulotlariga namatak, maymunjon,
qoraqat, qora chetan, karam, kartoshka, sitruslar, kok piyoz,
petrushka va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
Yogda eriydigan vitaminlar
A v i t a m i n i retinol, degidroretinol, karotinlar nafas olish
toqimalarida uglevodlar almashinuvida, glukoza sintezida, suyak
toqimasi shakllanishida, ovqat oqsilining singishi, yoglar alma-
shinuvi, nuklein kislotalar sintezida tasiri sezilarli; teri, nafas va
siydik yollari shilliq pardalaridagi almashinuv jarayonini boshqaradi.
63
A vitaminiga boy mahsulotlarga baliq moyi, treska jigari, tuxum
sarigi, qaymoq, ismaloq, karotin manbalari, sabzi, maymunjon,
pomidor, orik, kok sabzavot barglari va boshqa ovqat mahsulotlari
kiradi.
D v i t a m i n i kalsiferollar, kalsiy va fosforning surilish
jarayonini yolga qoyadi, oqsil sintezida organik fosforni anorganik
fosforga aylantiradi, osishni kuchaytiradi.
D vitaminiga boy mahsulotlarga treska jigari, mol jigari, pishloq,
sariyog, seld, baliq moyi va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
Umumiy ovqatlanish korxonalariga nisbatan qoyiladigan
sanitariya talablari
Umumiy ovqatlanish korxonalaridagi gigiyena qoidalari sanitariya
nazorati muassasalari tomonidan tekshirib turiladi. Kasallik kelib
chiqishining oldini olish maqsadida sanitariya nazorati olib boriladi.
Sanitariya nazoratini umumiy ovqatlanish korxonalari qurilishidan
boshlash kerak. Sanitariya nazorati noziri yangi qurilish yoki qayta
qurishga moljallangan binoning hamma loyihalari va unga berilgan
izohlar bilan tanishib chiqishi va ish yuzasidan mulohazalarni bildi-
rishi, qurilish yoki tamirlash ishlarining borishini (loyiha boyicha)
nazorat qilishi lozim. Yangi yoki qayta qurilgan bino sanitariya shifokori
ruxsati bilan ishga tushiriladi.
Sanitariya nazorati xodimi javobgarlikni oz zimmasiga oladi.
Bundan tashqari, yangi ovqat mahsulotlaridan sandartlar ishlab
chiqish ham sanitariya nazorati zimmasiga yuklanadi.
Kundalik sanitariya nazorati
Sanitariya epidemiologiyasi nazorati xodimlari zimmasiga profi-
laktik nazoratdan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlarini tashish, saqlash,
taom tayyorlash va xorandalarga yetkazishgacha bolgan davrda sani-
tariya nazorati olib borish yuklanadi. Shuningdek, kundalik sanitariya
nazorati xodimi tayyorlangan ovqatning istemolchilarning fiziologik
hamda gigiyenik ehtiyojlarini qondira bilish, ovqatdan zaharlanish,
yuqumli kasalliklar hamda gijjalar tarqalishining oldini olish vazifa-
larini bajaradi Umumiy ovqatlanish korxonalarining loyihalari
meyori asosan, San. Q va M bilan qonunlashtirilgan, bundan
tashqari, Sogliqni saqlash vazirligining bosh sanitariya-epidemio-
logiya nazorati markazi tomonidan Umumiy ovqatlanish korxonalari
uchun sanitariya qoidalarida korsatilgan va tasdiqlangan. Umumiy
ovqatlanish korxonalari tuzilishiga kora bir xil boladi. Bunda,
asosan, qancha xorandaga moljallangani hisobga olinadi. Oshxona,
64
asosan, xorandalar hamda ovqat tayyorlash (qozonxona) (kirish-
chiqish yollari alohida) bolimlaridan iborat. Xorandalar uchun
ajratilgan bolimda dahliz, kiyim yechiladigan joy, hojatxona,
ovqatlanadigan zal (bufeti bilan) bolishi kerak. Ishlab chiqarish
uchun airatilgan qismga: oshxona xizmatchilari uchun ish va dam
olish xonasi, alohida hojatxona, dushxona, omborxonalar (sovitila-
digan va sovitilmaydigan), ishlab chiqarish bolimlari (oshxona,
gosht, baliq, sovuq taomlar tayyorlash, sabzavotlarni ishlash,
qandolat mahsulotlarini tayyorlash sexlari), yemakxona va oshxona,
yuvish xonasi, yordamchi xonalar (ventilatsiya, qozonxona, otxona,
bosh idishlar saqlanadigan omborlar va b.) kiradi. Masalliqlarni
hozirlab beradigan korxonalarda mahsulotlarning turiga qarab ishlov
beradigan binolar bolmaydi. Yarimfabrikatlarni tekshirishga tayyor-
lash va togrilash uchun bitta oldindan ishlov berish xonasi boladi.
Masalliqlar tayyorlab qoyiladigan korxonalarda xonalar birmuncha
koproq boladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarining sathi yoppasiga, xoran-
dalar bir yola ovqatlanishiga qarab rejalanadi. Umumiy ovqatlanish
korxonalarining ishlab chiqarish binolari ufqning shimol tomoniga,
savdo binolari janub tomonga qarab turadigan qilib rejalangani
maqul. Tayyor taomlarning epidemiologik jihatdan ishonchli
bolishida, ularning issiq bolishi muhim ahamiyatga ega. Suyuq
taomlarning harorati 75°C, quyuq taomlarniki esa 65°C dan kam
bolmasligi kerak. Ochoqxona va yordamchi binolar yorug, havo
almashinib turadigan bolishi kerak. Xonalarning poli va devorlarining
bir qismiga oson yuvib-tozalanadigan keramik plitalar qoplanishi
kerak. Oshxona doimo ozoda bolishi, eshik va dastgohlar nam latta
bilan har kuni artilishi, haftada bir marta 1% li tindirilgan xlorli
eritmaohak bilan yuvib turish lozim. Oshxona anjomlarini ish tamom
bolgach har kuni yaxshilab tozalash, kalsiylangan ishqorli issiq
suv bilan yuvish, toza suv bilan chayish va quritish kerak. Pashsha,
sichqon, kalamush hamda suvarakni qirish darkor. Har bir xonada
chiqindilar uchun qopqoqli idishlar bolishi, ularni har kuni ikki
mahal tokib turish kerak. Idish-tovoq yuviladigan stol va vannalar
zanglamaydigan yaxilt polat tunuka bilan qoplanishi, asbob-
anjomlarni vaqt-vaqtida 0,2 % li xloramin eritmasi bilan chayib
turish kerak. Tayyor ovqatni zanglamaydigan polat idishda saqlash,
boshaganidan keyin darhol yuvish lozim.
Yuvish uchta jarayonda bajariladi: 1) vannada idishlar xantalli
issiq suvda yuviladi; 2) issiq suv bilan chayiladi; 3) sim tordan
65
toqilgan javonlarda quritiladi. Xorandalardan boshagan idish-
tovoqlarni yuvish uchun uchta uyali vanna yoki uchta togora kerak
boladi. Dastlab, idishlar ovqat qoldiqlaridan tozalanadi, keyin
vannaning birinchi bolimida yogini yuvish uchun 1% li xantal
eritmasida yoki 12% li ichimlik sodasi eritmasida (45°C) yuviladi.
Vannaning ikkinchi bolimida mikroblarni ketkizish maqsadida idish-
lar qaynoq suvda 1 % xlorli ohak eritmasi yoki 0,2 % xloramin
qoshib yuviladi. Uchinchi bolimda qaynoq (75°C) suvda chayiladi
va sim tor javonda quritiladi. Tez buziladigan mahsulotlarni (sut,
tvorog, qaymoq, gosht, baliq) saqlash uchun oshxonada sharoit
bolmasa, kundalik miqdori har kuni olib kelinadi. Godak bolalar
muassasalaridagi idish-tovoqlarni sterillash yoki qaynatish tavsiya
etiladi.
Muzxonalarga alohida ahamiyat berish (gosht uchun 0°C,
baliq uchun 2°C, sut, yog mahsulotlari uchun 2°C va
hokazo) lozim. Muzxonada mol va parranda goshtini 5 kun, dudlangan
goshtni 20 kun, qaynatilgan kolbasalar, sosiskani 72 soat, sutni
20 soat saqlash mumkin. Oshxonada ishlaydigan shaxslar shaxsiy gi-
giyena qoidalariga puxta rioya qilishlari, ishga joylashishda va keyin-
chalik har uch oyda bir marta terapevt-shifokor tekshiruvidan otib
turishlari kerak. Oshxonaga ishga joylashayotgan shaxslar teri-tanosil
kasalliklari, bakteriologik mutaxassis tekshiruvi, fluorografik tek-
shiruvidan otadilar. Korik natijasi sanitariya daftarchasiga yoziladi
va muassasa mamuriyatiga topshiriladi.Oziq-ovqat tarmogining barcha
xodimlari har ikki yilda maxsus yonalish boyicha sanitariya mini-
mumi topshirib turadilar. Tayyor ovqatni tarqatadigan shaxslarning
qoli nihoyatda toza bolishi kerak. Tirnoqlari tez-tez olib turilishi
lozim. Tirnoq ostilarini tozalash (ishlab chiqarish manikuri), ish
boshlashdan oldin va ish paytida qolni xlorli ohak eritmasi bilan
(ayniqsa, hojatxonadan chiqqach) yaxshilab yuvish kerak. Ish vaq-
tida qolga uzuk taqish mumkin emas. Qolda yiringli yarachalar bor-
yoqligiga alohida ahamiyat berish zarur. Oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ishlovchi shaxslar shaxsiy gigiyenaga qatiy amal qilishlari, ish
vaqtida korjoma (romolcha, qalpoq, shim, xalat va poyabzal) kiyib
olishlari kerak. Korjoma alohida maxsus shkaflarda saqlanadi va max-
sus korxonalarda yuviladi. Korjomada hojatxonaga kirish man qili-
nadi. Masalliqlar (gosht, baliq) va pishgan ovqatlar uchun alo-
hida-alohida taxtalar va idishlar bolishi kerak.
Masalliq tayyorlashdan oldin qollarni, albatta, sovunlab yuvish
lozim. Xodimlar faqat maxsus ajratilgan xonada ovqatlanishlari ke-
66
rak. Oshxonada ishlovchilarning sanitariya malakasini oshirishga etibor
beriladi.
Ovqatdan zaharlanish.
Ovqatdan zaharlanish deganda, mikro-
organizmlarning muayyan turlari tushgan ovqat toksikoinfeksiyasi,
bakterial toksikozlar, organik yoki noorganik tabiatli zaharli moddalar
tutgan ovqatni istemol qilish natijasida otkir, bazan surunkali
kasallanish tushuniladi. Ovqatdan zaharlanishning uchta katta guruhi:
mikrobdan zaharlanish
(toksikoinfeksiyalar va toksikozlar),
mikrobga
aloqador bolmagan zaharlanishlar
(osimlik va hayvonlar mahsu-
lotlari, kimyoviy birikmalar) va
sababi aniqlanmagan zaharlanishlar
(Gaff va Urov kasalliklari) farq qilinadi.
Mikroblar tushgan ovqatdan zaharlanish.
Tortinchi iqlimiy
sharoitda qayd etilgan hamma ovqatdan zaharlanishning 95% ini
mikrobli ovqatlardan zaharlanish tashkil etadi. Bularning asosiy qismi
ovqat toksikoinfeksiyalaridir.
Ovqat toksikoinfeksiyalari
deb, tirik
mikroblar kop miqdorda tushgan ovqatni istemol qilish natijasida
otkir va ortacha otkir kechadigan, tosatdan paydo bolgan kasal-
liklarga aytiladi.
Ichak tayoqchasi va protey qozgatadigan toksikoinfeksiyalar.
Ichak tayoqchasining kop sonli serologik guruhlari orasida oziq-
ovqat mahsulotlariga tushib ovqat toksikoinfeksiyasini qozgatadi-
gan enteropatogen turlarining ikkita toifasi aniqlangan. Ovqat
toksikoinfeksiyalarini ikkala kategoriyadagi ichak tayoqchalari va
enterotoksin ishlab chiqaradigan tayoqchalar qozgatishi mum-
kin. Ichak tayoqchalarining tashqi muhitda, shuningdek, suvda va
oziq-ovqat mahsulotlarida topilishi sanitariya amaliyotida zararlanish
hisoblanadi. Ovqat toksikoinfeksiyalarini qozgatuvchilari, shu-
ningdek, protey turidagi chirindi mikroblar (asosan, Bas. proteus
vulgaris) tashqi muhitda, ayniqsa, chiriyotgan oqsil qoldiqlarida
keng tarqalgan. U xomligicha issiqlik ishlovi berilgan goshtli va baliqli
taomlar, ichak-chavoqdan tayyorlangan kolbasa, kartoshka qaylasi
va boshqalarda kopayishi mumkin. Proteyning kopayishi uchun qu-
lay harorat 2537°C hisoblanadi. Protey oziq-ovqat mahsulotlarida
talay miqdorda kopayganda ham ularning organoleptik xossalari
yomonlashmaydi, chunki protey oqsillari parchalanmaydi.
Klinikasi.
Enteropatogen ichak tayoqchalari va protey mikrobi
qozgatadigan kasallikning inkubatsion davri 424 soat bolib, u
organizmga tushgan enteropatogen ichak tayoqchalari va proteyning
miqdoriga bogliq. Bu tayoqchalar kop tushsa va organizm darmon-
sizlanib qolsa, inkubatsion davr 24 soatgacha qisqaradi, tayoq-
67
chalar kam miqdorda tushganda va organizm kuchli bolganda 48
soatgacha uzayadi. Kasallik birdan boshlanadi, kongil ayniydi, bosh
aylanadi, tana harorati 37,539°C gacha kotariladi, qorin dam-ba-
dam gijimlab ogriydi, kuchli ich ketadi, bazan teriga nim pushti
rang toshmalar toshadi. Kopincha oyoq mushaklari tortishib og-
riydi. Kasallik 23 kunga, kamquvvatli bemorlarda esa 7 kungacha
choziladi. Sogayish davri 24 kun davom etadi. Kasallik bolalarda
va keksa yoshdagi kishilarda ogir kechishi, bazan fojiali tugashi
mumkin. Mikrobning bu turi koproq goshtli, qiymali taomlar:
kotlet, goshtli blinchik, flotcha makaron, salatlarvinegretlarga
kop tushadi.
Profilaktikasi.
Zaharlanishning oldini olish maqsadida quyidagi
tadbirlarni bajarish darkor:
a) oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena qoidalariga
amal qilishlari shart;
b) oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan uskunalar va
anjomlar bekam-u kost bolishi, yuvilmasdan ishlatilmasligi lozim;
d) umumiy ovqatlanish va oziq-ovqat sanoati korxonalarida
hasharotlar va kemiruvchilarni yoqotish, shuningdek, buzilayotgan
mahsulot va nishxordning yigilib qolishiga yo1 qoymaslik zarur;
e) tez ayniydigan, ayniqsa, tayyor taomlarni tarqatish qoi-
dalariga qattiq amal qilish shart.
Enterokokklar qozgatadigan toksikoinfeksiyalar.
Kop miqdorda
enterokokklar (Enterococcus, Str, Faccaus, Var, liguefaciens et
Zumagenes) (1 g mahsulotda onlab milliard tirik mikroblar) tushib,
zararlangan oziq-ovqat mahsulotlari istemol qilingandan 1524
soat otgach, yuzaga chiqadigan toksikoinfeksiya tiðidagi kasallik
vujudga kelishi, hojatning ogriqli bolishi bilan boshlanadi. Organizm
harorati ozgarmaydi. 3648 soatdan song sogayish boshlanadi.
Profilaktikasi yuqorida keltirilgan boshqa toksikoinfeksiyaga ox-
shash. Mahsulotning zararlanishiga yo1 qoymaslik uchun shaxsiy
gigiyena qoidalariga amal qilish, ovqatni meyoriga yetkazib pi-
shirish va tez buziladigan tayyor mahsulotlarni saqlash muddatlariga
rioya qilish zarur.
Sporali anaeroblar (Clatsridium perfringens) qozgatgan ovqat
toksikoinfeksiyalari.
Hozirgi kunda 12 turdagi toksinli moddalar
α,
β, γ
va boshqalarni ajratadigan A, B, C, E, G, D turlardagi C1.
pertringens turli ovqat toksikoinfeksiyalarining qozgatuvchilari
hisoblanadi.
Cl. pertringens
fakultativ anaerob, toliq hamda toliqmas
68
vakuum sharoitlarida kopayadi. 37°C kopayishi va zaharlar hosil
bolishi uchun qulay harorat hisoblanadi.
Yuqish manbalari uy hayvonlari: yirik va mayda shoxli qoramol,
parrandalar hisoblanadi. Hayvonlarda bu kasalliklar enterotokse-
miyalar korinishida kechadi. Gosht, sut, kolbasa mahsulotlari
C1. pertringens bilan zararlanishi mumkin. Shuningdek, C1.pertringens
tuproq va suv orqali oziq-ovqat mahsulotlariga tushishi ham mumkin.
K l i n i k a s i . Kasallik ikki shaklda namoyon boladi: a) yashirin
davr 622 soat davom etadi. Bunda kasallik tosatdan boshlanadi:
bemorning kongli ayniydi, qusadi, ichaklari spazmga uchraydi,
kop marta (sutkada 20 martagacha) ichi ketadi, axlatidan badboy
hid keladi, kop yel ajraladi, ogir kechganda oyoq-qol mushaklari
tortishadi, bazan arterial bosim tushib ketadi (kollapsga qadar).
Kasallik meyoriy haroratda kechadi, 12 kun davom etadi, xolos;
b) kasallik nekrotik entenit korinishida ham otib, ichaklarning bir
qismida yiringlash boshlanadi, natijada bemorlar jarrohlik bolimiga
tushib qoladilar.
E p i de m i o l o g i y a s i . Toksemiya bilan kasallangan hayvonlar
(qoy, buzoq, echkilar) oziq-ovqat mahsulotlarini zararlantiradigan
manba hisoblanadi. Gosht va sut mahsulotlari aksari A tur bilan
zaharlangan boladi: gosht va tuproq namunalaridan C turdagi Cl.
perfringens ajratiladi. Charchagan hayvonlar, masalan, olis joylardan
260 km uzoqdan haydab kelingan hayvonlar goshtida C1.
perfringens 34 barobar kop ajraladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Cl. perfringens qozgatgan toksikoinfek-
siyalarning oldini olish quyidagilardan iborat:
1. Goshtni qayta ishlaydigan korxonalarda sanitariya qoidalariga
rioya qilinishi ustidan nazorat ornatish (mahsulotlarning zararlan-
maslik tadbirlari).
2. Gosht va boshqa mahsulotlarni past haroratda saqlash.
3. Yaxshilab pishirish, yani kolbasa va boshqa goshtli
mahsulotlarni tayyorlash uchun ajratilgan mahsulot va ziravorlarni
sterillash.
Sporali aeroblar (bac. cereum.) qozgatgan ovqat toksikoinfek-
siyalari.
Songgi yillarda qator mamlakatlarda qozgatuvchisi
B.cereum bolgan ovqat toksikoinfeksiyalari avj olmoqda. Bu tashqi
muhitda keng tarqalgan spora hosil qiladigan aerob hisoblanadi.
B.cereum gosht qiymasida, ichak-chavoqdan tayyorlangan kolbasada,
sutda, baliqda, ayniqsa, tez kopayadi.
69
Toksikoinfeksiyalar 1 g mahsulotda 106109 tagacha mikroblar
bolgan oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilganda vujudga kelishi
mumkin.
K l i n i k a s i . Kasallikning yashirin davri (416 soat) otgandan
keyin qorin sanchib ogriydi, kongil ayniydi (sutkasiga 1015 marta).
Bemor qusmasligi mumkin, harorati ozgarmaydi, kasallik qisqa
muddat (1248 soat) davom etadigan va sogayish bilan tugalla-
nadigan yengil toksikoz korinishida kechadi.
Zararlangan kolbasa yeyilgandan 2 soat otgach, kasallik bosh-
langandan 14 soat keyin esa bemor qon aralash qusgan va olgan.
Jasad yorib korilganda toksik enterit aniqlangan.
P r o f i l a k t i k a s i . B. cereum qozgatgan ovqat toksikoinfeksiya-
larining oldini olish boyicha ushbu tadbirlar amalga oshirilishi lozim.
1. Mahsulotni saqlashda sifati ustidan tegishli nazorat ornatish.
1 g mahsulotda 100 dan ortiq B.cereum bolgan qaynatilgan
kolbasalarni, albatta, takror qaynatib yoki qovurib istemol qilish.
2. Masalliqlar va tayyor taomlar ustidan sanitariya nazorati olib
borish kerak. Bakterial toksikozlar ogir kechadigan kasallik bolib,
istemol qilingan ovqat mahsuloti tarkibidagi mikroblar yashash
davrida ajratgan maxsus zahari tasirida roy beradi. Bunday zaharla-
nishga botulizm hamda stafilokokkli zaharlanishlar kiradi.
Stafilokokk intoksikatsiyalari.
Stafilokokklar orqali ovqatdan
zaharlanish bakteriyalar toksinlaridan zaharlanishga xos kasallik
hisoblanadi. Stafilokokk intoksikatsiyalari orqali ovqatdan zaharla-
nish umumiy ovqatdan zaharlanishning taxminan 1/3 qismini tashkil
qiladi.
Stafilokokk intoksikatsiyalari bilan ovqatdan zaharlanish 1899-
yilda birinchi bolib P.N.Leshchenkov tomonidan kashf etilgan.
Zaharlanish birinchi bor yongoqli-kremli tort yegan odamlarda
qayd qilingan va undan Stafilokokk bakteriyasi topilgan.
Stafilokokkli intoksikatsiyalar ajralgan enterotoksinning ovqat
hazm qilish azolarining shilliq qavatiga tasiri bilan xarakterlanadi.
Bunda shilliq qavatda yalliglanish alomatlari kuzatiladi. Zaharlanish
davrida kuzatiladigan kollapsga oxshash ozgarishlar zaharning orga-
nizmga umumiy tasir korsatishi bilan birga, buyrakosti bezi ishi-
ning susayganini bildiradi.
Patogen stafilokokklar plazmani koagulatsiya qilib, gemolitik
xossalarga ega boladi, biroq ovqatdan zaharlanishni enterotoksin
ajratadigan stafilokokklar keltirib chiqaradi.
K l i n i k a s i . Kasallanish alomatlari yashirin davrdan keyin tar-
70
kibida stafilokokklarning enterotoksin shtammlari bolgan ovqat
mahsulotlarini istemol qilgandan song 24 soat otgach paydo
boladi. Stafilokokk intoksikatsiyasining yetakchi belgilari gastroentenit
hisoblanadi. Kasallik shiddat bilan boshlanadi, bemor tosatdan
tez-tez qusa boshlaydi, qorinni qattiq achishtiradigan ogriq (tosh
osti sohasida) bezovta qiladi, ich ketishi kuzatiladi, ayrim hollarda
ich ketmasligi mumkin. Bemorlar darmonsizlikdan, bosh ogrigi,
bosh aylanishidan noliydilar. Tomir tez uradi, toliqligi sust boladi.
Tana harorati odatda ozgarmaydi, sovuq ter chiqadi. Kamdan kam
hollarda yurak faoliyati susayadi. Talvasa tutadi. Kasallik qisqa vaqt
kechadi, odatda, ikkinchi kuni sogayish boshlanadi. Olim bilan
tugash hollari qayd qilinmagan.
E p i d e m i o l o g i y a s i . Stafilokokk intoksikatsiyalari aksari sut
va sut mahsulotlari istemol qilingandan keyin paydo boladi.
Mahsulotlarda enterotoksin 1820°C da rivojlanadi. Bunda mahsu-
lotning organoleptik xossalari rangi, hidi, tami ozgarmaydi.
Stafilokokk enterotoksini issiqlikka goyat chidamli. U 30 daqiqa
davomida qaynatishga bardosh beradi. Shu sababli, stafilokokk tush-
gan bolsa, qaynatilgan va patserizatsiya qilingan sut ichilgandan
keyin ham intoksikatsiya roy berishi mumkin.
Oziq-ovqat korxonalari sanitariya holatining qoniqarsizligi ham
stafilokokkning tarqalishiga sabab boladi.
P r o f i l a k t i k a s i . 1. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishlashga
aloqador shaxslarning sogligi ustidan nazorat olib borish. Teri
qatlamlarida, qulogida, kozida, tomogida yiringli kasalliklar va
yuqori nafas yollarida yalliglanishi bor shaxslar oziq-ovqat
mahsulotlari bilan aloqador ishga qoyilmaydi.
2. Mastit bolgan hayvonlar sutini ichish mumkin emas.
3. Oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena tartibiga
rioya qilishlari, burun-halqum kasalliklari va chirigan tishlarini oz
vaqtida davolatishlari kerak.
4. Sut, sut mahsulotlari, kremli qandolatlar, shuningdek, tez
buziladigan boshqa mahsulotlarni sovitiladigan xonalarda saqlash shart.
5. Stafilokokk enterotoksini issiqqa juda chidamli bolgani tufayli,
mahsulotni 22,5 soat qaynatib zararsizlantirish kerak.
Botulizm
Botulizm lotincha
botulus
sozidan olingan bolib, kolbasa
manosini anglatadi. Chunki kasallik kopincha kolbasa istemol qilish
natijasida paydo boladi. Botulizm kasalligini keltirib chiqaruvchi
71
bakteriya
Cl.botulinum
1896-yilda Gollandiyada chochqa goshtidan
tayyorlangan kolbasani istemol qilish natijasida keng tarqalgan vaqtda
Evan Ermengem tomonidan kashf etilgan.
Botulizm (Clatsridium botulinum) zahari bilan zaharlangan
ovqatni istemol qilish natijasida paydo bolgan, ogir kechadigan
otkir kasallik.
Cl.botulinum zahari qaynatilganda bir necha minut ichida
parchalanadi, 80°C gacha qizdirilganda 30 daqiqa, 58°C da 3 soat-
dan song parchalanadi.
Botulizm qozgatuvchisi aniq anaerob. U havo kirmaydigan
joyda baliq, yogli chochqa goshtida, yogon kolbasa bolaklari
ichida yoki germetik berk konserva bankalarida hosil boladi.
K l i n i k a s i . Botulizm belgilari organizmga tushgan zahar
miqdoriga kora 2 soatdan 36 soatgacha davom etadigan yashirin
davrdan keyin yuzaga chiqadi. Kasallikning datslabki alomatlari: koz
simptomlari buyumlarning qoshaloq bolib korinishi, korishning
xiralashuvida (tuman yoki tor tutganga oxshab) namoyon boladi.
Bemorlar kopincha bosh ogrishidan nolishadi, yurish muvozanati
buziladi, bularga tovushning butunlay chiqmay qolishi (afoniya)
qoshiladi. Kasallik zorayganda alomatlar yanada kuchayadi, koz
simptomlarida koz mushaklari faoliyati buzilishi, qovoqlar va koz
soqqasi harakati falajlanishi kuzatiladi. Qorachiqlar yoruglikdan
uncha tasirlanmaydi, akkomodatsiya pasaygan, koz soqqalarining
oynab turishi (nitsagm), qorachiqlarning notengligi (anizokariya)
kuzatiladi. Yuz mushaklarini sezgirligi chegaralanib, hatto yoqoladi
(amimiya). Bazi chaynov mushaklarining taranglashib qolishi sababli
ogizni ochish qiyinlashadi. Yumshoq tanglay falajlanadi, yutish
buziladi, hiqildoqqa ovqat tushib, qattiq yotal tutadi. Nutq buziladi.
Tana harorati ozgarmaydi, lekin tomirlar urishi tezlashadi.
Nafas olishning buzilishi kasallik ogirlashganini bildiradi. Oz
vaqtida maxsus zardob yuborilmasa, 70% hollarda fojia yuz beradi.
Nafas markazining zaharlanishi oqibatida diafragma falajlanishi so-
dir boladi.
E p i d e m i o l o g i y a s i . Uy sharoitida termik ishlov berish
yetarlicha bolmagan holda konservalarni germitizatsiya qilishning
keng qollanishi aksari kasallikiar paydo bolishiga olib kelmoqda.
Bu germetik bankalarga solib tayyorlangan qoziqorinlarni istemol
qilganda, ayniqsa, kop uchraydi. Zamburuglarni Cl.botulinum
sporalanidan tozalash deyarli mumkin emas, shuning uchun ger-
metik yopilgan bankada sporalar kopincha osa boshlaydi va zaharni
72
kop ajratadi. Botulizm zaharining hosil bolishi uchun 2025°C,
yani uy harorati qulay harorat hisoblanadi. Ayniqsa, yirik, sirti
seryog baliqni istemol qilishda botulizm bilan kasallanish hollari
uchrab turadi. Baliq tor, qarmoq, ilmoqlarda uzoq vaqt qolib
ketgan hollarda zaharlanadi.
P r o f i l a k t i k a s i . Dudlangan mahsulotlarni (baliqiar) tay-
yorlash uchun baliqni sovitish asosiy shart hisoblanadi. Konserva
sanoatida xomashyo sifatini va konservalarni sterilizatsiyalash rejimini
qattiq nazorat qilish botulizmdan profilaktika qilishning muhim
chorasi hisoblanadi. Xomashyo C1.botulinum sporalari bilan
zararlangan, yetarlicha sterilizatsiya qilinmagan konservalar intoksi-
katsiyaning yuz berishi ehtimoli jihatidan katta xavf tugdiradi,
chunki sporalar qulay haroratda osadi.
Alimentar toksik aleykiya (septik angina).
Alimentar toksik
aleykiya yoki septik angina qishda qor tagida qolib ketgan gallani
istemol qilish natijasida paydo boladi. Erta bahorda qorlar eriganda
oftob tasirida dalalardagi gallada nam va issiq muhit hosil bolib,
bu
Fusarium sporotrichiella var, sporotrichioides
turkumidagi
zamburugning kopayishiga imkon beradi.
Zamburuglarning hayot faoliyati natijasida gallalarda zaharli
moddalar yigiladi, bular issiqqa goyat chidamli, 120°C haroratda
2 soat mobaynida ham parchalanmaydi. Zaharli moddalar odamlar,
hayvonlar va parrandalarga zaharli tasir korsatadi.
Kasallikning tarqalishi bahor faslining oxiri va yozning boshlarida
zaharlangan galla mahsulotlarini istemol qilgandan 13 hafta
otgandan keyin kuzatiladi. Bazi vaqtlarda, kasallik belgisi (noxush-
lik, ogizning burishishi, yutishning qiyinligi, kam bolsa-da, kongil
aynish, qusish, ich ketish alomatlari) kuzatiladi. Zamburug tok-
sinlari bilan zararlangan galla mahsulotlaridan tayyorlangan non
istemol qilingandan bir necha soat otgandan keyin ham bu
alomatlar kuzatiladi. Aleykiya kasalligining boshlanishi qon paydo
qilish azolari faoliyatining buzilishi bilan ifodalanadi. Kasallikning
rivojlanishida qonda leykopeniya hamda qon tanachalarining hosil
bolishida depressiya (trombopeniya, giðoxrom anemiya) alomatlari
kuzatiladi. Leykotsitlarning miqdori 1:10
9
/1 kamayishi (1 mm
3
da
1000 va undan ham kam), eritrotsitlarning soni esa 1,8:10
12
/1
(1800.000) gacha kamayishi mumkin.
Kasallik atsa-sekin rivojlanadi. Avvaliga tomoqning yalliglanishi
va yengil gastrit paydo bolib, umumiy holat biroz ozgaradi, songra
qonda leykotsitlar miqdori 30004000 gacha, hatto 800 va undan
73
ham kamayadi. Bu leykopeniya bosqichi deyiladi. Keyinchalik qon
tarkibida ozgarishlar kuchaya boradi: leykotsitlar miqdori 1 mm
3
da
400200 gacha pasayadi. Gemoglobin miqdori ham keskin pasayadi.
Kasallik ogirlashib, teriga gemorragik toshmalar toshadi.
Tomoqning difteritik yalliglanishi bilan birga, ogir angina belgilari
rivojlanadi. Songra nekrotik va hatto gangrenoz angina paydo boladi.
Nekrotik jarayon bodomcha bezlarga, yoychalarga, tilchaga, burun-
halqum halqasiga va hatto lunj shilliq pardasiga tarqaladi. Natijada
komaning klinik manzarasi rivojlanishi mumkin. Bu anginali gemor-
ragik bosqich deyiladi. 1960-yilda Bolgariya, Ruminiya, Yugoslaviyada
olingan galla zamburugi zaharlari oqibatida buyrak va siydik
yollari kasalligi qayd etilgan. Siydik yollari kasalligiga duchor
bolganlarning 1/3 qismida poliðlar va karsinomalar topilgan. Bunday
kasalliklar zararlangan galla mahsulotlaridan tayyorlangan taomni
istemol qilganlarda koproq uchragan.
Shuning uchun ham endemik nefropatiya deb atalgan.
P r o f i l a k t i k a s i .
Dalada, qor otsida qolib ketgan gallani
ovqatga ishlatmaslik kerak. Gallani yigish va almashtirish sanitariya
nazorati otsida amalga oshiriladi. Galla boshoqlari qolib ketgan dala-
larni erta haydash tavsiya etiladi.
Fuzarium zamburugi tushgan gallani umuman ovqatga (hay-
vonga ham) ishlatish mumkin emas, chunki hayvonlarda ham bu
kasallik kuzatiladi. Bu galladan texnik qayta ishlash (xususan spirtga)
maqsadida foydalanish mumkin, xolos.
Hayvon mahsulotlaridan zaharlanish
Ayrim baliqlar va hayvonlarning azolari, masalan, qoziqbosh
baligi, usach, ignaqorin baliq uvuldirigi, qoramolning buyrakusti
va medaosti bezlari zaharli hisoblanadi. Qoziqbosh baligi Orta
Osiyoning bazi havzalarida Balxash koli, Issiqkol, Amudaryo,
Sirdaryo va Orol dengizida tarqalgan. Ichki azolaridan tozalangan
baliq bezarar boladi. Usach Rossiyaning kopgina daryolarida: Vol-
ga, Dnepr, Kuban; Kavkaz va Orta Osiyo daryolarida yashaydi.
Ignaqorin baliq Tinch okeanida, kochak Armaniston daryolarida
tarqalgan.
Aytib otilgan baliqlarning uvuldirigidan zaharlanish manza-
rasi otkir gastroenterit belgilari bilan ajralib turadi, qorinda ogriq
paydo boladi, bemor qusadi, axlatiga aksari qon aralashgan boladi.
Malumki, ilonbaliqning teri bezlaridan zaharli shilimshiq ajraladi.
Shilimshiqdan tozalangan ilonbaliq zararsizdir. Qoramolning buyrak-
74
usti bezlaridan zaharlanishlarda gastroenterit belgilari: juda hol-
dan toyish, bradikardiya kuzatiladi, korish qobiliyati susayadi.
Petsitsidlardan zaharlanish
Petsitsidlar
(zaharli kimyoviy birikmalar) qishloq xojaligida
oziq-ovqat ekinlarini begona otlardan, zararkunandalardan va kasal-
liklardan himoya qilish, shuningdek, osishni tezlashtirish maqsadida
qollaniladigan sintetik va kimyoviy birikmalardir.
Petsitsidlar tort sinfga bolinadi:
I ota xavfli;
II xavfli;
III qisman xavfli;
IV yengil xavfli.
Petsitsidlarni xavflilik sinfiga kora, qaysi idishga solingan
bolsa, oziga xos rang bilan belgilab qoyiladi.
I s i n f qizil chiziq bilan;
II s i n f sariq chiziq bilan;
III s i n f kok chiziq bilan;
IV s i n f zangori chiziq bilan.
Qishloq xojaligida qollaniladigan petsitsidlar ichida xavfli uch
belgi xususiyatiga ega bolganlari juda xatarli hisoblanadi, jumladan:
1. Tashqi muhit tasirida ozining zaharlilik xususiyatini yoqot-
masligi.
2. Kumulativ xususiyatga ega bolishi.
3. Sut orqali otishi. Xlororganik guruhga kiruvchi petsitsidlar
shunday xususiyatlarga ega.
Kam miqdorda bolsa ham, uzoq vaqt davomida ovqat bilan
organizmga tushadigan petsitsidlar ota xavfli hisoblanadi. Bunday
hollarda bazi bir azo va sistemalar faoliyatida bir qadar ozgarish-
larni kuzatish mumkin. Bu jihatdan, zaharlanishning yashirin
korinishi, ayniqsa, xatarli bolib, hech qanday tashqi zaharlanish
belgilari sezilmagan holda azolarda chuqur biokimyoviy ozgarish-
lar kechadi.
Surunkali zaharlanishning oldini olish choralari quyidagilardan
iborat:
1. Ovqat mahsulotlari tarkibida tashqi muhitda zaharli xususiyatini
saqlovchi, sezilarli kumulativ xossaga ega bolgan petsitsidlar butunlay
bolmasligi kerak.
75
2. Ovqat mahsulotlariga otgan petsitsidlar miqdori faqat ruxsat
etilgan meyorda bolishi (qaysiki, organizmga beziyon miqdorda)
mumkin.
3. Qishloq xojalik mahsulotlariga faqat tashqi muhitda zaharli
xususiyatini tez yoqotadigan petsitsidlar qollash tavsiya etiladi.
4. Petsitsidlarni qollash qoidalariga qattiq rioya qilish. Ovqat
mahsulotlaridagi zaharli moddalarni yoqotish muddatini aniqlash
va hosilni yigishda shunga amal qilish talab etiladi.
5. Ovqat mahsulotlari tarkibidagi qoldiq zaharli moddalar miq-
dorini aniqlab, zararli bolgan mahsulotlarni ovqat uchun ishlat-
maslik va boshqalar.
Asboblardan, plyonkalardan otadigan birikmalardan zaharlanish.
Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda idishdan,
jihozlardan, orash uchun ishlatiladigan plyonkalardan oziq-ovqatga
otadigan zaharli moddalardan zaharlanishning oldini olish muhim
ahamiyatga ega.
Oshxona anjomlari (idish-tovoq, orash materiallari) ovqat
mahsulotlariga koproq ogir metallarning tuzlari (qorgoshin, mar-
gimush, mis, rux) va har xil organik moddalar tushishi mumkin.
Ular oziq-ovqat mahsulotlariga texnologik uskunalar, idishlardan
tushishi, shuningdek, yanglishib ishlatib qoyilganda tushishi mum-
kin. Qorgoshindan zaharlanish ancha kop uchraydi.
Qorgoshindan zaharlanish.
Har xil qiyomlar, marinadlar,
tuzlangan mahsulotlar, mevalar va boshqalarni ichi qorgoshinlangan
idishlarda uzoq muddat saqlash natijasida qorgoshindan zaharla-
nish kelib chiqadi.
Qorgoshin organizmga oz miqdorda tushsa ham, unda saqlanib
qolish xususiyatiga ega, u suyaklarda toplanadi. Toplanish davri
deyarli beziyon otadi. Biroq, ayrim hollarda (charchash, och qolish,
spirtli ichimliklarni ichish, kislotalar ichib qoyishda, yuqumli
kasalliklar bilan ogrishda) qorgoshin tuzlari erib, qonga otadi
va zaharli tasir korsatadi.
Qorgoshin organizmga 0,20,25 mg dan ortiq miqdorda tush-
ganda surunkali kasalliklar roy berishi mumkin. Surunkali zaharla-
nish umuman behollik, kongil aynish va revmatizmdagi singari
ogriqli kechib, teri kokimtir kulrang tusda boladi. Tishlar orasi-
dagi qoldiq ovqat tarkibidagi oqsillarning chirishidan vodorod sulfid
hosil boladi va milklardagi qorgoshin bilan birikib qorgoshin
sulfidga aylanadi.
Qorgoshindan zaharlanish kamqonlik, vaqt-vaqti bilan ich-
ning buzilib turishi va qorinda qattiq ogriq paydo bolishi (qorgo-
76
shin sanchigi) bilan kechadi. Qorgoshindan surunkali zaharlanish-
ning oziga xos belgilari terining kulrang tusga kirishi qorgoshin
tusi paydo bolishidir.
Qorgoshindan zaharlanishda parezlar, falajlar va talvasa kabi
holatlar roy beradi.
Qorgoshindan zaharlanishning oldini olishda qalay sifati usti-
dan nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Idishlarning ichki yuzasini
sirlash uchun qollaniladigan qalayda qorgoshin miqdori sanitariya
meyorlari boyicha bir foizdan oshmasligi kerak. Idishning tashqi
choklarini kavsharlash uchun qalaydagi qorgoshin miqdori 10%
dan ziyod bolmasligi shart.
Mishyakdan zaharlanish.
Mishyakning 0,15 g mi olimga olib
keladigan doza hisoblanadi. Kamroq miqdori surunkali zaharlanishni
keltirib chiqaradi. Aksari odamlar tarkibida margimush saqlagan
zaharli kimyoviy birikmalar bilan ishloy berilgan qishloq xojalik
mahsulotlarini istemol qilganda zaharlanadilar. Sabzavotlar, mevalar
va danaklar, mevalardagi zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari
yetarlicha tozalanmaganda organizmga tushishi mumkin.
Zaharlanishning
klinik belgilari
ketma-ket qusish, tosh ostida
kuchli ogriq paydo bolishi va kop marta suvdek ich ketishi bilan
belgilanadi. Mishyakdan zaharlanishda axlat guruch shilligiga ox-
shaydi. Kop ich ketishi va qusish natijasida organizm suvsizlanadi,
bu chiqariladigan siydik miqdorining kamayishi, talvasaga tushish,
sianoz bilan yuzaga chiqadi.
Mishyakdan zaharlanish, kopincha, olim bilan tugaydi. Mishyak-
dan zaharlanishning oldini olish quyidagilardan iborat:
1. Tarkibida margimush tutgan birikmalar bilan dorilangan gal-
lani va zaharli kimyoviy moddalarni alohida saqlash hamda qattiq
nazorat qilish.
2. Osimliklar, danakli meva daraxtlari va boshqalarga oz vaqtida
ishlov berilsa, meva pishishiga yaqin zaharli ximikat toliq par-
chalanadi.
Sabzavotlar, mevalar va danakli mevalarni ovqatga ishlatishdan
oldin yaxshilab yuvish kerak.
Mis va ruxdan zaharlanish.
Asosan, zaharlanishlar mis yoki rux
bilan qoplangan metalli idishlarda saqlangan oziq-ovqat mahsulot-
larini yoki taomlarni (ayniqsa, nordon taomlar) istemol qilish
natijasida roy beradi.
Qayd etilgan metallarning tuzlari meda shilliq pardasiga qitiq-
lovchi va kuydiruvchi tasir korsatadi, shunga kora zaharlanish bir
marta reflektor qusish bilan yuzaga keladi. Bazan ich ketishi mumkin.
77
Mis va rux tuzlar organizmga roy-rost umumiy tasir korsatmaydi.
Zaharli moddalar qusuq va axlat bilan chiqib ketadi va bemor
birinchi sutkadayoq sogaya boshlaydi.
Zaharlanishdan saqlanish uchun oziq-ovqat mahsulotlari va tay-
yor taomlar saqlanishini nazorat qilish kerak. Rux qoplangan idish-
lardan sochiluvchan oziq-ovqat mahsulotlari (un, yormalar, shakar,
tuz va b.) va ichimlik suvi saqlashdagina foydalaniladi.
Polimer materiallar (plastmassalar).
Oziq-ovqat sanoatida
umumiy ovqatlanish va savdo korxonalarida idishlar, har xil buyum
va narsalar, mashinalarning qismlari, termostatlar, sovitgichlar va
boshqalarda polimerlardan keng foydalaniladi.
Plastmassaning ham foydali, ham zararli tomoni bor. Tasir
qiladigan birikma plastmassa emas, balki unga qoshiladigan qoshim-
chalar (stabilizatorlar, antioksidantlar, plastifikatorlar, boyoqlar)
polimerizatsiyalanmagan monomerlar hisoblanadi.
Polimerlar organik birikmalarning ovqat mahsulotiga otishidan
saqlash uchun bunday birikmalardan tayyorlangan idishlar hamda
orash matolarini qollashda gigiyenik tadbirlarga tola rioya qilish
lozim. Masalan, osimlik moyini suvga moljallangan plastmassa
idishda saqlash mumkin emas.
Ovqatdan zaharlanishdan saqlanish asoslari
Ovqatdan zaharlanishning asosiy tadbirlari quyidagilardan iborat:
1. Kasal chiqaruvchi manbani chetlatish.
2. Ovqat mahsulotlaridagi zaharlanish jarayonini toxtatish.
3. Ovqat mahsulotlarining mikroblar ishtirokida zararlanib qoli-
shiga yo1 qoymaslik.
4. Zaharlanib qolgan ovqat mahsulotlarini epidemiologik jihat-
dan xavfli bolgan mikroblardan xoli qilish.
Zaharlanishning oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini
tayyorlash davrida yuzaga kelishi mumkin bolgan xatarli omillarga
yol qoymaslik talab qilinadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining mikroblar bilan zaharlanib qoli-
shida eng xatarli manba hayvon (sigir, qoy, echki, chochqa,
uy parrandalari) mahsulotlari hisoblanadi. Bunday hollarda asosiy
masuliyat veterinariya va sanitariya xodimlariga yuklanadi. Mollarni
soyishdan oldin veterinariya va sanitariya nazoratidan otkaziladi.
Kasal hayvonlar va parrandalar goshtini ishlatishdan oldin
nazorat qilish ham veterinariya-sanitariya xodimlari zimmasiga yukla-
nadi. Tayyorlangan masalliqning sifati yomon deb gumon qilinganda
78
uni kimyoviy analiz va bakteriologik tekshiruvdan otkazish uchun
laboratoriyaga yuboriladi.
Masalliqlarni saqlashda, pishirishda sanitariya-gigiyena qoidala-
riga qatiy amal qilish ovqatlanishni tashkil etishning asosiy shartlari-
dan hisoblanadi. Ovqatdan zaharlanishning oldini olishda tez buziladi-
gan masalliqlarni saqlash va ishlatish muddatlariga rioya qilish ham
muhim ahamiyatga ega.
Yuqumli kasal tarqatuvchi manba odam bolgani uchun ular
orasida tibbiyot korigi otkazish kerak. Ovqatdan zaharlanishning
sabablarini aniqlash va oldini olish uchun har bir zaharlanish
hodisasi albatta tekshirib chiqilishi va sanitariya-epidemiologiya xiz-
mati muassasalari tomonidan hisobga olinishi shart.
Tekshirish usullari 20.12.73- yildagi 113575- sonli tavsiyano-
mada bayon etilgan. Oziq-ovqatlardan zaharlanishlarning oldini olishda
Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 4- sentabrda chiqarilgan Bozor-
larda sifatsiz oziq-ovqat mahsulotlarini sotishni bartaraf etish chora-
tadbirlari togrisidagi 378- sonli qaroriga amal qilish muhim
ahamiyatga ega.
Ozbekiston Respublikasi Bosh davlat sanitariya shifokori
tomonidan 1996-yil 26-avgust kuni Petsitsidlarning toksikligi va
xavfliligiga kora, gigiyenik klassifikatsiyasi boyicha sanitariya meyori
va gigiyenik normativlari tasdiqlandi. Mazkur hujjat inson hayotiga
xavf soluvchi yangi petsitsidlarni qollashga ruxsat bermaslik, atrof-
muhitni, suv, havo, tuproqni muhofaza qilishga qaratilgan.
Nazorat savollari
1. Ovqatlanish gigiyenasining ahamiyati, ratsional ovqatlanish haqida
nimalarni bilasiz?
2. Asosiy oziq-ovqat moddalari: oqsillar, yoglar, uglevodlar va
mineral moddalarning organizm uchun ahamiyati qanday?
3. Ovqatdan zaharlanishning qanday turlari bor?
4. Zaharlanishlarni oldini olishning qanday yollari bor?
79
10-BOB
MEHNAT GIGIYENASI
Mehnat gigiyenasi
umumiy gigiyena fanining bir bolagi
bolib, mehnat jarayoni va ishlab chiqarish muhiti sharoitlarining
organizmga tasirini organadi hamda mehnatkashlarning sogligini
saqlash qobiliyatini va mehnat unumdorligini oshirishni tamin-
laydigan gigiyenik va davolash-profilaktika tadbirlarini ishlab chiqadi.
Mehnat gigiyenasi quyidagi masalalarni organadi.
1. Ish jarayonida organizmda sodir boladigan fiziologik ozga-
rishlarni aniqlash. Ishchining korxonadagi mehnat qilish qobiliyatini
aniqlash, shu asosda oqilona mehnat va dam olish tartibini tuzish.
2. Korxonada fizik, kimyoviy, radiologik va boshqa omillarning
ishchilar organizmiga tasirini organish natijasiga qarab, ularning
gigiyenik meyorlarini tavsiya qilish. Texnologik jarayonni organib,
ish joylarining jihozlanishi, ishlatiladigan mahsulot va chiqindilar-
ning organizmga tasirini organish.
3. Ishchilar ortasida kasallanish hodisalari sabablari va ish
jarayonidagi omillarning organizmga tasirini aniqlab, tegishli pro-
filaktik tadbirlar tavsiya qilish. Mehnat va ish tushunchalarini
bir-biridan farq qilish lozim. Ish deganda, turli mushaklar faoliyati:
yugurish, chomilish va shunga oxshashlar tushuniladi, mehnat esa
ishchi kuchining aniq, foydali mehnatni bajarishga sarflanishidir.
Ishchi salomatligiga salbiy tasir qiladigan va ish qobiliyatini
pasaytiradigan har xil kasalliklar paydo qiladigan sharoitda ishlasa,
bu kasb zararli hisoblanadi.
Kasbiy zararlarni 3 guruhga bolish mumkin.
1. Mehnatni notogri tashkil qilishga aloqador zararlar:
asab sistemasining ortiqcha zoriqishi;
tananing uzoq vaqtgacha bir vaziyatda bolishi;
harakat apparatlari va ayrim sezgi azolari (korish, eshitish)
ning ortiqcha zoriqishi;
notogri mehnat tartibi.
2. Ishlab chiqarish jarayoniga aloqador zararlar:
fizik omillar (noqulay mikroiqlim, atmosfera bosimining
ozgarishlari va b.);
kimyoviy va fizik-kimyoviy omillar (gazlar, chang, buglar);
biologik omillar (mikroorganizmlar, gijjalarning tuxumlari va b.);
radiologik omillar va hokazo.
3. Mehnat sharoitiga aloqador zararlar. Bunga havo almashinishi,
80
ventilatsiya, yoritilish, maydon sathi, kubatura va boshqalarning
yetarli bolmasligi kiradi.
Ishchilar organizmiga kasb omillarining tasiri natijasida kasbga
aloqador kasalliklar rivojlanishi mumkin. Bu kasalliklar organizmda
oziga xos ogir ozgarishlar paydo qilib, ular mehnat qobiliyatini
yoqotish oqibatida olimga olib borishi mumkin. Benzol bilan surun-
kali zaharlanishda qon hosil qilish azolari zararlanishi, tebratuvchi
(vibro) asboblar bilan ishlaganda tebranish kasalligi, shaxtyorlarda
opkada erkin kremniy (II) oksid changi toplanishi natijasida sili-
koz paydo bolishi shunday kasalliklarga misol boladi. Uzoq yillar
davomida tik turib ishlash oqibatida, chunonchi, toqimachilik dast-
gohi oldida, oyoq venasining kengayishi ham kasb kasalligiga kiradi.
Bazan, kasb omillari kasallik paydo qilmasa ham, organizmning
immun-biologik xususiyatiga salbiy tasir korsatib, tashqi muhit
tasiriga chidamsiz qilib qoyadi. Masalan, revmatizm, poliartritlar
baliqchilarda va shaxtyorlarda kop uchraydi va hokazo. Kasbga alo-
qador salbiy omillarni bilish kasb kasalliklarining oldini olish uchun
chora-tadbirlar qollash imkonini beradi.
Bajariladigan ishni energiya sarfiga kora
guruhlarga ajratish
Mushak ishtirokida bajariladigan har qanday ish energiya sarfiga
kora: yengil, ortacha ogirlikdagi va ogir ishlarga bolinadi. Ish
jarayonida bir daqiqada 0,5 1 kislorod talab qilinadigan ish
yengil
ish hisoblanadi. Bunday ishni bajarishda bir sutkada ortacha 2300
3000 kkal energiya sarflanadi. Bunga aqliy ish bilan shugullanish,
uncha ogir bolmagan jismoniy ish bajarishni talab qilmaydigan,
otirib bajariladigan ishlar (tikuvchi-motoristkalar, mayda buyumlar
sifatini tekshiruvchilar, korxona xizmatchilari va hokazo) kiradi.
Ortacha
ogirlikdagi ishlarga ish jarayonida bir daqiqada 0,5 dan
1
l
gacha kislorod talab qiluvchi, energiya sarfi esa minutiga 2,5 dan
5 kkalni tashkil qiluvchi ishlar kiradi. Bunday ishlarni bajarishda bir
kunlik energiya sarfi 31003900 kkalni tashkil qiladi. Bunday ish-
larga turib bajariladigan ishlar (asbobsozlik va mexanika sexlarining
ishchilari, tikuvchilar, ið yigiruvchilar va hokazo); yurib turib ish
bajaradigan ishchilar (dastgohlarda ishlaydigan ishchilar, ogir yukni
kotarishni talab qilmaydigan kasblar va hokazolar) kiradi.
Ogir
ishlar guruhiga kiradigan ishlar minutiga 1
l
dan kop
kislorod talab qiladigan ishlar kiradi. Energiya sarfi esa minutiga 5
kkaldan ortadi. Bunday ishchilarga arrakashlar, yuk tashuvchilar,
81
temirchilar va hokazolar kiradi. Bular bir sutkada 40004500 kkal
va undan kop energiya sarflaydilar.
Mehnat jarayonida ayrim azolar va sistemalarda
roy beradigan ozgarishlar
Mehnat jarayonida organizmda muhim morfologik, fiziologik va
kimyoviy ozgarishlar paydo boladi. Jismoniy va aqliy mehnat farq
qilinadi. Aqliy mehnatda zoriqish, asosan, asab sistemasining oliy
bolimi bosh miya katta yarim sharlari va postlogiga tushadi.
Jismoniy mehnatda markaziy nerv sistemasidan tashqari, asab, mushak
apparati, yurak tomirlari, nafas va issiqlikni idora etadigan sistema-
lar katta ish bajaradi.
Ish kunlari hatto ish boshlashdan avval organizmda moddalar
almashinuvining oshishi, puls va nafas olishning tezlashuvidan
iborat shartli refleks korinishidagi funksional siljishlar kuzatiladi.
Bunda ishlab chiqarish sharoiti va vaqt shartli tasirlovchilar bolib
hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasidan mushaklarga yetib keladi-
gan nerv impulslari tasirida mushaklarda ularning qisqarishini kel-
tirib chiqaradigan oziga xos jarayonlar roy beradi. Ishlayotgan
mushaklarning kislorodga va oziq moddalarga ehtiyoji oshishi shunga
olib keladiki, jismoniy mehnatda organizmning kopgina fiziologik
sistemalari faoliyati sezilarli ozgaradi. Yurak-qon tomir sistemasida
talaygina ozgarishlar roy beradi; yurak qisqarishlari tezlashadi va
ishning ayrim turlarida puls bir daqiqada 90150 marta va bundan
kop uradi.
Yurakning sistolik hajmi ham oshadi. Natijada yurak hayday-
digan minutlik qon hajmi 35 dan 3040 1 gacha yetadi. Eng
yuqori arterial bosim 530 mm simob ustunigacha kotarilishi mum-
kin. Ish tugagandan song organizmda roy bergan ozgarishlar darrov
yoqolmaydi. Malum vaqtgacha nafas va puls tezlashgan holda qo-
ladi. Ish tugash davridan boshlab organizmning dastlabki holatga
qaytgunicha otadigan vaqt t i k l a n i s h d a v r i deyiladi. Tiklanish
davrida ishlab turgan azolarda oksidlanib ulgurmagan moddalar
almashinuvi mahsulotlari yigilib boladi. Ish jarayonida ozgarish
faqatgina nafas, yurak-qon tomir sistemasidagina emas, balki deyarli
barcha sistemalarda yuzaga keladi. Ogir, notinch davomli ishda yoki
ish notogri tashkil qilinganda odam juda toliqib qoladi.
Toliqish va uning oldini olish
Toliqish
organizmning alohida fiziologik holati bolib, uzoq
vaqt yoki zor berib ishlash natijasida yuzaga keladi va ish qobiliyati-
ning pasayishi bilan ifodalanadi. U qator fiziologik diqqat funksiya-
82
sining yomonlashuvi, mushaklar chidamliligining pasayishi, ish
bajarish bilan bogliq jarayonlar muvozanatining buzilishi va bio-
kimyoviy (qonda qand miqdorining kamayishi, sut kislota darajasi-
ning oshishi va hokazo) korsatkichlar bilan aniqlanadi.
Toliqish qaytar hodisa. Tegishli hordiq chiqargandan song
toliqish yoqoladi va organizmning ish qobiliyati asli holiga keladi.
Toliqish natijasida paydo boladigan subyektiv charchoq sezgisi
dam olish zararligidan xabar beradi. Mehnat tartibiga rioya qilinmasa,
toliqish holdan toyishga olib keladi. Holdan toyish patologik holat
hisoblanadi. Ogir yoki uzoq davom etadigan ishda uzoq vaqt davo-
mida dam olinmaganda va ish qobiliyati tiklanmaganda shunday
hodisa yuz beradi.
Toliqish va holdan toyishga qarshi kurashish boyicha tadbirlar
ishlab chiqish mehnat gigiyenasining muhim vazifasi hisoblanadi.
Toliqishga qarshi kurashish va mehnat jarayonini
togri tashkil qilish
Toliqishning rivojlanishida markaziy nerv sistemasining funksio-
nal holati yetakchi orin tutishi isbotlangan. Aniq va puxta reja tuzib,
ishlab chiqarish jarayonini puxta, togri tashkil etish, ish joyining
saranjom-sarishta bolishi, sanoat estetikasi vositalari va boshqa ijobiy
omillar ish qobiliyatining oshishiga olib keladi. Ishni togri tashkil
qilinmasligi, aniq maqsad, reja bolmasligi, gigiyena sharoitlarining
yomonligi ruhiyatga salbiy tasir qiladi, ish unumi pasayadi va odam
tez toliqib qoladi. Odamning mehnat qobiliyati kop jihatdan oz
kasbini qay darajada ozlashtirganiga, tajribasiga bogliq.
Organizmning energetik sarflari dinamik va statik ishdan tashkil
topadi. Mushaklarning statik ishi tez charchashga olib keladi, chunki
bunda qozgalish bosh miya postlogining chegaralangan bitta sohasiga
yigiladi, mushaklarning dinamik ishida esa postloqning turli soha-
lari navbatma-navbat qozgaladi. Noqulay vaziyatda ishlashga bog-
liq bolgan mushaklarning statik ishini iloji boricha kamaytirish go-
yat muhim. Buning uchun odamning tana olchovlariga, qol ku-
chiga mos keladigan dastgohlar va moslamalarda ishlash kerak va
hokazo, shundagina ish unumli boladi va odam charchab qolmaydi
(10-rasm). Odam qulay otirganda mushaklarning statik ish kuchi
hammadan kop boladi. Shu tufayli ishni otirib bajargan yaxshi.
Stulda oyoqlar uchun (pol yoki kursiga), sonlar va chanoq uchun
(otiriladigan joy chuqurligi son uzunligining 2/3 qismiga teng bo-
lishi), bel uchun suyanchiq, tirsaklar uchun tayanch bolishi kerak.
83
Tik turib ishlaganda mumkin qadar kamroq egilish lozim.
Ishlovchining boyiga mos keladigan asboblar olchovini tanlash bu
jihatdan ahamiyatlidir. 5 kg gacha kuch sarflanadigan ishni otirib,
10 kg ligini otirib va tik turib, 20 kg da esa tik turib bajargan qulay.
Ish joyida ishlatiladigan asboblarni oylab joylashtirish va ishning
togri usullarini qollash ortiqcha harakatlar qilishning oldini oladi.
Tushki tanaffus 1 soat bolishi kerak. Juda toliqib qolmaslik
uchun ishdan tashqari vaqtda, ish kuni tugagandan song, har
haftada bir kun dam olish, yillik mehnat tatilida miriqib hordiq
chiqarish kerak.
Gavda vaziyatiga bogliq kasb kasalliklari
Kasallikning bu guruhiga noqulay yoki bir zayldagi vaziyatda
ishlash natijasida kelib chiqadigan kasb kasalliklari kiradi. Tik turib
ishlashda yassioyoqlik paydo bolishi mumkin. Yassioyoqlik ko-
pincha yuk tashuvchilarda, toqimachilarda, novvoylarda rivojlanadi.
Uzoq yillar ishlagani sari kasallik zorayib, oyoq panjasi shakli
ozgarib, ogriq paydo bolishi, qon aylanishi buzilishi va tez char-
chab qoladigan bolib qolish mumkin.
Ogir yuk kotarish va tashishda gavdani majburiy egishda (dast-
gohlarda ishlovchilar, harf teruvchilar, sartaroshlar va hokazo)
umurtqa pogonasiga tushadigan ogirlik umurtqa pogonasini turli
xilda qiyshaytirib qoyishi mumkin (skolioz). Osmirlik yoshida tik
turib uzoq ishlash natijasida ayollarda chanoq shakli ozgarishi,
oyoq venalari varikoz kengayib, tromboflebit, trofik buzilishlar
paydo bolishi mumkin.
Tik turib zoriqib ishlaganda qorin ichi bosimi oshadi va churra
tushishi (chov, qorin churralari), ayollarda qinning tushishi va chiqib
qolishi, bachadon vaziyati ozgarishi mumkin.
Kichik chanoq azolarida qon dimlanishi oqibatida ayollarda hayz
korish davri buziladi. Bu xildagi buzilishlarning oldini olish uchun
ish jarayonini mexanizatsiyalash, ish bajarish vaziyatini esa vaqt-
vaqti bilan almashtirib turish zarur. Mushak zoriqishini kamaytiradi-
gan va umurtqaning qiyshayishiga yol qoymaydigan mebeldan
foydalanish maqsadga muvofiq. Maxsus tanlangan jismoniy mashq-
lar bilan shugullanish, mikropauzalar qilib turish kerak.
Bazi ishlarni bajarganda ayrim mushak guruhlari va azolari
zoriqib ishlaydi, bu esa bazan kasbga doir nevrozlar rivojlanishiga
olib keladi. Karnaychi, surnaychilarda, shisha puflovchilarda nafas
azolari va tovush boylamlarining taranglashuvi kasbga aloqador
84
opka emfizemasini keltirib chiqarishi mumkin. Pedagoglar va ashu-
lachilarda surunkali laringitlar paydo bolishi mumkin. Juda mayda
qismlar (detallar) bilan ishlaydigan ishlarda (soatsozlar, zargarlar
va b.) ayniqsa, yoruglik yetarli bolmaganda, kozga zor keladi.
Bunda uzoqdan korolmaydigan bolib qolish mumkin. Buning oldini
olish uchun ish yuzasi yetarlicha yoritilishi, koz bilan qismlar
ortasidagi masofa 35 sm bolishi kerak.
Korxonalarda zaharli birikmalar, kasb tufayli
zaharlanish va uning oldini olish chora-tadbirlari
Sanoatda va qishloq xojaligida kimyoviy birikmalar keng miqyosda
qollaniladi. Kimyoviy birikmalar metallurgiya sanoatida, foydali
qazilmalarni qazib olish, metallarni qayta ishlash sanoatida, plast-
massa va sintetik qatrondan mahsulotlar olishda qollaniladi va h.k.
Qishloq xojaligida kimyoviy birikmalar ogit sifatida, qishloq xojalik
zararkunandalari, kasallik qozgatuvchilari, begona otlarni qirish-
da, goza bargini suniy toktirish va quritish maqsadida ishlatiladi.
Bazi kimyoviy birikmalar malum sharoitda otkir va surunkali
zaharlanishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Qorgoshindan zaharlanish.
Qorgoshin nafas orqali tushadi,
bunda u katta qon aylanish doirasiga tushib organlarga tarqaladi.
Bazan meda orqali ham organizmga tushishi va ajratish organlari
(buyrak, ichak,) orqali chiqib ketishi mumkin. Astenovegetativ
sindrom, eritrotsitlardagi ozgarishlar zaharlanishning dastlabki belgi-
lari hisoblanadi. Qorgoshindan zaharlanishda ilikning tasirlanishi
natijasida eritrotsitlarda bazofil donachalari hosil bola boshlaydi. Bu
faqat shu kasallikka xos spetsifik belgi bolib hisoblanadi. Tish milk-
larida qorgoshindan zaharlanishga xos solak bilan ajraladigan qor-
goshinning vodorod sulfid bilan birikmasi sariqroq binafsharangli
gardish hosil boladi. Qorgoshin bilan zaharlangan odamning rangi
sariq-kokimtir tusda boladi. Qorgoshindan zaharlanganda ish-
taha yoqoladi, medada qabziyat alomatlari paydo boladi. Bazan
qorgoshin periferik asab sistemasiga tasir qiladi, shu tufayli parezlar
yuzaga keladi, hatto yozuvchi mushaklar falajlanadi, zaharlanish-
ning ogir turida ensefalopatiya alomatlari kuzatiladi.
Zaharlanishning oldini olish uchun boyoq ornida qorgoshin
oq boyogini ishlatish, arra yasashda, qorgoshindan taglik qilishda,
chinni hamda oyna sanoatida ishlatish man qilinadi. Qorgoshinsiz
ishlashning iloji bolmaganda, ishni mexanizatsiyalash, qorgoshin
ajratadigan ish joylariga (dudkash) chang tortkichlar ornatish, ish
85
joylarini chang tortuvchi asboblar bilan tozalash maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga tasiri.
Mish-
yak preparati organizmga qaysi yol bilan (nafas azolari, meda va
teri orqali) tushishidan qati nazar, mayda qon tomirlariga juda
kuchli tasir qiladigan zahar bolib, qon tomir devorlarini, vege-
tativ asab sistemasini zaharlaydi. U qon tomirlar devorining otkazuv-
chanligini oshiradi, ayniqsa, ichak tomirlarini qattiq zaharlaydi.
Margimush toqimalar faoliyatini izdan chiqaradi. Markaziy nerv
sistemasi va periferik nervlarning ichki azolarini zaharlaydi. Margi-
mush bilan zaharlanishning uch turi malum.
1. Ovqat hazm qilish azolari orqali tushgandan keyin 0,52
soat otgach, zahar miqdoriga qarab, zaharlanish alomatlari yuzaga
chiqa boshlaydi. Ogizda metall tami seziladi, tomoq kuyganga ox-
shab achishadi, qayt xuruji va qorin boshligida qattiq ogriq
boshlanadi. Qusuq goho margimush tuzlari bilan boyalgan kok
rangli ot aralash tushadi. Bir necha soatdan keyin qusish toxtaydi,
ammo qorindagi ogriq toxtamaydi. Umumiy zaharlanish alomatlari,
odatda 23 kundan tortib to 12 haftagacha davom etadi. Shundan
song bemor sekin-asta tuzala boshlaydi. Oradan 815 kun otgach,
asab tolalari otgan joylarda qattiq ogriq paydo boladi, sezuvchanlik
yoqoladi. Bu hol, ayniqsa, oyoq-qollarda kuchli boladi. Margimush
preparatlari bilan zaharlanganda bu alomatlar juda sekin yoqola
boshlaydi: bazi hollarda yuz nervi, uch shoxli nerv tolalari, til
osti va adashgan nerv tolalariga shikast yetadi. Bunday hollarda teri
atrofiyaga uchrab post tashlaydi, bu jarayon ayniqsa tovonda, qol
kaftida kuchli boladi. Soch tokiladi, milk yara bolib, tirnoqlar oz
rangini yoqotadi.
2. Falajlaydigan tur. Margimush preparatlari organizmga kop
miqdorda tushganda, odam behol bolib qoladi, nafas olish va qon
tomirlar harakatini boshqaruvchi markazlar falajlanadi. Oradan bir
necha soat otar-otmas bemor olib qoladi. Bunda meda ichak
turidagi alomatlar bolmasligi mumkin.
3. Margimush aerozoli nafas azolariga, kozning shilliq qavatiga
tushganida shilliq qavatlar qizaradi, shishib ketadi, bemor qon
aralash balgam tashlaydi, tezda yordam korsatilmasa, burnidan
kop qon oqadi. Margimushning zaharli miqdori 0,010,052 g,
oldiradigan miqdori 0,060,2 g. Margimushdan surunkali zaharla-
nish mumkin, bunda ishtaha yoqoladi, kongil ayniydi, medada
ogriq paydo boladi, vaqt-vaqti bilan ich ketadi. Jigar bora-bora
86
sirrozga uchraydi.
Simob preparatlaridan
zaharlanish alomatlari.
Simobdan za-
harlangan odamning kongli ayniydi, ishtahasi pasayadi, ovqatdan
keyin ogiz bemaza boladi. Odamning tobora holi qurib, oyoq-qol-
lari boshashadi, tishi, tomogi, tosh osti va qorni ogriydi. Kopincha
stomatit, gingivit yuzaga kelib, lab-lunj shishib ketadi, tomoq
qizarib, sal bosganda qonaydi, milklarda goho simob bilan
zaharlanganga xos kulrang gardish paydo boladi. Kasallik avj olgan
sari kongil aynishi kuchayib, odam hadeb safro yoki qon aralash
qusaveradi, tilni karash boglaydi.
Is gazidan zaharlanish.
Is gazi (CO) rangsiz, hidsiz, korxona
sharoitida eng kop uchraydigan zaharli birikma. Qayerdaki yoqilgi
chala yonsa, osha yerda is gazi hosil boladi. Tutun tarkibida 3 %
gacha, ishlangan gazda 13% gacha, portlovchi gazlar tarkibida 50
dan 60% gacha is gazi boladi. Is gazi faqat sanoat korxonalari
ishchilariga emas, balki qishloq xojaligidagi traktor, kombayn
haydovchilari va boshqalarga ham tasir korsatishi mumkin. Is gazi
organizmga nafas azolari orqali kiradi. Gemoglobinga yaqinligi
kislorodga nisbatan 300 hissa kop, shuning uchun ham gemoglobin
bilan juda mahkam birikma karboksigemoglobin hosil qiladi. Oqi-
batda gemoglobinning toqimalarga kislorod tashish xususiyati juda
pasayib, giðoksiyaga, ogir zaharlanganda anoksiyaga olib kelishi
mumkin. Zaharlanishning ogir turida odam xushidan ketadi, talvasa
tutadi, tilini tishlaydi, siyib yuboradi. Tomir yuza va tez uradi,
aritmiya, galutsinatsiya va boshqalar kuzatiladi. Is gazidan surunkali
kasallanish mumkinligi ham aniqlangan, bunda markaziy nerv siste-
masi faoliyatining buzilishi (bosh ogrigi, aylanishi, uyqusizlik,
tajanglik va boshqa alomatlar) kuzatiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Is gazi hosil boladigan ish joylarini zich
berki-tish, ventilatsiya ornatish tavsiya etiladi. Is gazi hosil bola-
digan ish joylarida markaziy asab sistemasida ozgarishlar bor
kishilarning ishlashi mumkin emas.
Vodorod sulfiddan zaharlanish.
Vodorod sulfid (H
2
S) rangsiz
gaz bolib, hidi palagda tuxum hidini eslatadi, 60,2°C da qaynaydi,
zichligi havoga nisbatan 1,1912. Sanoatda vodorod sulfid metallarni
birikmalardan choktirishda, margimushdan kislotalarni tozalashda,
suniy shoyi fabrikalarida, kimyoviy va teri zavodlarida hamda kimyo-
viy laboratoriyalarda, neft qazib olishda va qayta ishlashda hosil
boladi. Kam miqdorda tasir etganda (konyunktivit), kozdan yosh
oqishi, yoruglikdan chochish, yuqori nafas azolarining yallig-
lanishi, dispeptik va boshqa ozgarishlar kuzatiladi. Uzoq muddat
87
tasir qilganda markaziy asab sistemasi, jumladan: muvozanatni
saqlay olmaslik, tutqanoq, falajlik, keyinchalik bronxopnevmoniya
hamda psixoz kuzatiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Vodorod sulfid hosil boladigan ish joylarini
toliq zichlash, havosorgichlar (ventilatsiya) zarur.
Benzindan zaharlanish.
Benzin yengil alangalanish xususiyatiga
ega bolgan suyuqlik, uy haroratida buglanadi, bugi havodan ogir.
Benzin bug holida organizmga nafas azolari orqali tushadi, shi-
kastlanmagan teri orqali organizmga soriladi va tarkibini ozgartmagan
holda opka va buyrak orqali tashqariga chiqib ketadi. Neftni qayta
ishlash, rezina sanoati, bosmaxonalarda, garajda ishlovchilarning
faoliyati bevosita benzin bilan bogliq. Benzin yoglarda va liðoidlarda
yaxshi eriydi. Benzin tasirida otkir va surunkali zaharlanish kuza-
tiladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Benzin ajraladigan joylarda havosorgich
(ven-tilatsiya) ornatish, benzin bilan ishlaganda gazniqobdan
foydala-nish tavsiya qilinadi.
Benzoldan zaharlanish.
Benzol C
6
H
6
hushboy suyuqlik. Qay-
nash temperaturasi 79,6 °C. Uy haroratida parchalanadi. Bugi havoga
nisbatan uch marta ogir. Sanoatda benzol yoglar, loklar, boyoqlar,
kauchukni eritish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, nitrobenzol,
anilin, yogni oqlashda, toshkomir, neft qazib olish jarayonida
hamda kimyo-farmatsevtika korxonalarida erituvchi sifatida ishlatiladi.
Benzol bug shaklida nafas azolari orqali, suyuq holdagisi shi-
kastlanmagan teri yuzasidan yoglarda eruvchi sifatida organizmga
tushadi va opka, buyrak orqali chiqib ketadi.
Surunkali zaharlangan odamlarda chidamlilik pasayadi. Surunkali
zaharlanishda teriga tariqdek-tariqdek toshmalar toshadi.
Sanoatda zaharlanishning oldini
olish tadbirlari
Zaharlanishlarning oldini olish uchun zaharli moddalarni
qollamaslik (gugurt ishlab chiqarish sanoatida zaharli sariq fosfor
orniga zaharsiz qizil fosfor, qorgoshin belilasi orniga ruxli belila
ishlatish kerak va h.k) zarur. Bazi bir joylarda zaharli birikma orniga
zaharliligi ancha past birikmalar (metil spirt orniga boshqa spirtlar,
benzol orniga benzin va h.k) ishlatish mumkin. Bundan tashqari,
xavfsizlik choralariga texnikani takomillashtirish yoli bilan erishish
mumkin. Zaharli birikmalar hosil boladigan joylarni zich berkitish,
havosorgichlar ornatish, ishchilarni korjoma va respiratorlar bilan
taminlash, tushuntirishlar olib borish darkor. Agar zaharli moddani
88
ishlatish zarur bolsa, miqdori YQKM (yol qoyilgan konsentratsiya
miqdori) ruxsatidan yuqori bolmasligi shart. Har bir zaharlanish
hodisasi ogir yoki yengil bolishidan qati nazar, hisobga olinishi
va bunday voqea qaytarilmasligi uchun uning sababi ochiq-oydin
aniqlanishi, tegishli choralar korilishi lozim. Ishga kirishdan oldin
va ishga kirgach oz vaqtida tibbiy korikdan otib turish muhim
ahamiyatga ega.
Chang va uning kishi organizmiga tasiri
Har qanday chang ham kishi organizmiga zararli tasir qiladi.
Changning kishi organizmiga zararli tasiri darajasi, uning tarkibi,
solishtirma ogirligi, zarrachalarning katta-kichikligi, shakli, havo
hajmi birligidagi chang zarrachalarining miqdori va kishining changli
havodan nafas olish muddatiga qarab aniqlanadi. Foydali qazilmalarni
qazish paytida chiqadigan chang havo bilan kishi terisiga, koz
shilliq pardasiga tushadi, nafas yollariga kiradi, chang teriga tushgan-
da ter bezlari chiqish yollarining berkilib qolishi oqibatida terining
yog chiqarish faoliyati buziladi, organizmning isib ketishiga sabab
boladi, bu esa ob-havo noqulay bolgan sharoitlarda juda ham
xavflidir. Yog bezlari berkilib qolganda badanda toshma toshib,
keyin yiringli yarachalar paydo boladi.
Chang yuqori nafas yollariga tasir qilib, burunning shilliq
pardasini yalliglantiradi, u shishib ketadi. Bunday hollarda shilliq
kop ajraladi. Changning uzoq vaqt tasir etishi oqibatida shilliq
qavat atrofiyaga uchrab, juda yupqalashadi. Unda qobiq paydo boladi,
burun ichi qurib qoladi. Bunday holat uzoq chozilganda chang
nafas yollariga chuqurroq kiradi. Bronxlarning shilliq pardasi changga
tasirchan boladi va shu bois chang bronxiti paydo bolishi mumkin.
Shovqinning organizmga tasiri va uning oldini olish
chora-tadbirlari
Shovqin
deb vaqt davomida takrorlanmaydigan, murakkab
munosabatlari bilan ajralib turadigan tovushga aytiladi.
Shovqin balandligi
deb davriy jarayondan iborat shovqinga ayti-
ladi. Bu jarayon uygun bolsa, shovqin balandligi oddiy yoki sof
boladi. Sof shovqin balandligining asosiy fizik xarakteristikasi uning
tezligi hisoblanadi. Nouygun tebranishlarga murakkab shovqin
balandligi deyiladi. Tebranishlarning elastik muhitdagi tezligi
odam qulogiga eshitiladigan chegarada, yani 16 dan 20000 Gz
orasida boladi. Boylama tolqinlar tarzida tarqaladigan tebranishlar
89
tovush tebranishi deb ataladi. Tolqin tezligi 16 Gz dan kichik
bolmasa infratovush va 20000 Gz dan yuqori bolsa, ultratovush
deb ataladi. Infratovush va ultratovush eshituv azolari orqali qabul
qilinmaydi.
Kuchli shovqin tasirida eshitish analizatorlarida ozgarishlar
paydo boladi. Uzoq muddatli akustik tasirda shovqinga nisbatan
sezgirlik oshadi. Oldin sekin-asta oz holiga keladigan (eshitish
charchashi), keyinchalik shovqin tasir korsatguncha bir meyorda
sezuvchanlikni saqlashi kuzatiladi. Shovqin kishi organizmiga
umumbiologik qozgatuvchi sifatida tasir korsatadi. Faqat eshitish
azolariga tasir qilib qolmay, bosh miya strukturasiga ham tasir
korsatadi, oqibatda har xil funksional ozgarishlar yuz beradi.
Jumladan, shovqin tasirida kapillarlarning qisqarishi natijasida
periferik qon aylanishi buzilishi, qon bosimi kotarilishi mumkin.
Shovqinning salbiy tasirida odamning gaplari noaniq bolib qoladi,
ozini yomon sezadi, toliqadi, ish unumi pasayadi, oqibatda shovqin
kasalligi kelib chiqadi. Bunda shovqin xarakteri, balandligi, tezligi va
tasir etish davomiyligi hamda organizmning shovqinga qarshi shaxsiy
sezuvchanligi muhim ahamiyatga ega. Ish joyida shovqin uzoq vaqt
davomida baland bolsa, eshitish qobiliyati sekin-asta pasaya boradi,
bora-bora odam garang bolib qolishi mumkin.
Eshitish qobiliyatini yoqotish muhim fiziologik kamchilik bo-
lib, ish qobiliyati tushib ketishining asosiy sababchisi hisoblanadi.
Kuchli shovqin tasirida asab sistemasidagi ozgarishlar, asosan,
eshitish azolariga taalluqli boladi. Ishchilar, asosan, bosh ogrishi,
bosh aylanishi, xotiraning susayishi, ish qobiliyatining pasayishi,
uyqusizlik, ishtahasizlik, yurak sanchishi va boshqalardan shikoyat
qiladilar.
Shovqinga qarshi chora-tadbirlar
Sanoat korxonalarida va qishloq xojaligida shovqinga qarshi ku-
rash texnikaviy hamda tibbiy-profilaktik tadbirlarni qollash yoli
bilan olib boriladi. Texnik usul uch yonalishda olib boriladi: shovqin
hosil bolishini bartaraf etish yoki kamaytirish, shovqin kuchini
ishchigacha bolgan masofada kamaytirish va ishchilarni shovqindan
himoya qilishdan iborat.
Tebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
Jismning biror orta vaziyatda uzluksiz ravishda goh ong, goh
90
chap tomonga ogishi bilan takrorlanadigan harakat tebranma hara-
kat yoki tebranish (vibratsiya) deb ataladi. Tebranma harakat atom-
lar va molekulalar uchun xos: muhit zarrachalarining tebranma
harakati tovushni keltirib chiqaradi, kopgina elektr hodisalarini,
masalan: ozgaruvchan tok, elektr tebranishlari, elektromagnit tol-
qinlari va shu kabilar tebranma harakatga asoslangan.
Tebranish kasalligi.
Uzoq muddat davomida, noqulay ob-havo
sharoitida tebranish tasirida ishlaganda organizmda ozgarishlar yuz
berib, tebranish kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Kasallik aso-
sida nerv-reflektor va neyrogumoral mexanizmdagi murakkab ozga-
rishlar yotadi, bu, oz navbatida, retseptorlarda va markaziy nerv
sistemasida jiddiy ozgarishlar keltirib chiqaradi. Oqibatda simpatik
gangliyalar, ayniqsa, qon tomir tonusini boshqaradigan sistema
koproq zararlanadi. Lekin kuchli tebranish organizmning tayanch-
harakat azolariga (mushaklar, biriktiruvchi apparatlar, suyak, bogin-
larga bevosita tasir etishi ham mumkin).
Tebranish kasalligi III bosqichda otadi:
I b o s q i c h boshlangich davr. Bunda qon tomirlarining shi-
kastlanishi kasallikning asosiy belgisi hisoblanadi, jumladan, peri-
ferik qon tomirlar faoliyati hamda umumiy gemodinamika kapillar-
lar maromi buziladi. Bemor kopincha sovqotadi yoki qolini sovuq
suvda yuvganda tosatdan barmoqlari oqarganini payqaydi.
II b o s q i c h ozgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. Bunda
qon tomirlar qisqarishi natijasida toqimalarning oziqlanishi buzilib,
barmoqlar shishadi, sovqotib uvishadi, sezuvchanlik yoqoladi.
III b o s q i c h kasallikning rivojlangan davri. Bunda tebranish
kasalligining polinevropatik alomatlari yuzaga keladi. Qol ezib,
mijgib, uzoq muddat ogriydi, asosan, kechasi uxlab yotganda
yoki dam olganda qol uvishib qoladi. Sezgirlik kamayib, muzdek
bolib qoladi. Kasallikning shu bosqichida tam bilish va ogriqni
sezish susayadi.
Profilaktikasi.
Tebranib ishlaydigan moslamalarni sanoat kor-
xonalarida hamda qishloq xojaligida keng qollanilishi profilaktik
tadbirlarni ham keng miqyosda joriy etishni taqozo etadi.
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
qol uchun iliq suv muolajalari (vannachalar) yoki quruq
issiq havoda isitish;
kaft va qolning yelka qismini uqalash (ozi va bir-birini);
ish orasida gimnastika bilan muntazam shugullanish;
ultrabinafsha nur bilan tasir qilish;
vitaminlar, quvvat beruvchi dori-darmonlar, rahiy xotirjamlik
91
hamda kislorodli kokteyl tavsiya qilinadi.
Qishloq xojaligida mehnat gigiyenasi
Qishloq xojaligi xalq xojaligining muhim tarmoqlaridan biri
bolib, asosan, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi sohadir. Qishloq
xojaligi ishlari, asosan, ikki tarmoqqa bolinadi.
1. Osimlik mahsulotlari (galla, paxta, sabzavot, meva, poliz
va hokazo) yetishtirish.
2. Chorvachilik mahsulotlari (qoramol, parrandachilik, baliqchilik
va h.k.) yetishtirish.
Paxtakorlarning mehnat gigiyenasi
Malumki, dala mehnatkashlari bir umr ochiq havoda mehnat
qiladilar. Dala toza bolgani bilan, mehnat gigiyenasi qoidalariga
amal qilinmasa, sogliqqa yomon tasir qilishi ham mumkin.
Ozbekistonda havo harorati tez-tez keskin ozgarib turadi,
yozda kechasi salqin (togli hududlarda) hatto sovuq, kunduzlari
issiq boladi, bahor va kuz fasllarida ham havo keskin ozgarib
turadi. Yil fasllari va iqlimiy ozgarishlarni hisobga olgan holda kiyinish,
ishni va dam olishni togri tashkil qilish, oz vaqtida togri
ovqatlanish sogliqni saqlashning asosiy talablaridan hisoblanadi.
Yer ekishga tayyor bolgach, ekish uchun chigit paxta tozalash
zavodlari yoki tayyorlov punktlaridan olinadi. Uruglik chigitlar
turli kimyoviy moddalar, 1990- yildan boshlab tigam, formalin va
boshqalar bilan dorilanadi. Agar dorilangan chigitni zavod tayyorlov
punktlaridan olishda, tashishda va saqlashda ehtiyot bolinmasa,
chigitdagi kimyoviy moddalar buglanib, kishilar sogligiga zarar
yetkazishi mumkin. Shuning uchun ish vaqtida albatta, ehtiyot
choralari korish zarar.
Bular quyidagilardan iborat:
uriglik chigitning qanday kimyoviy moddalar bilan dorilan-
ganini bilish, shunga qarab, ehtiyot choralari korish;
chigitni olish va tashishda shifokor tekshiruvidan otgan
soglom kishilar ishlashi kerak;
osmirlar, homilador va emizikli ayollarga dorilangan chigitlar
bilan ishlashga ruxsat etilmaydi. Sanitariya maorifi, shifokor va
agronom dehqonlarga, dala ishchilariga zaharlanishdan saqlanish
yollari va zaharlanish alomatlari, davo-choralari korish haqida
tushuncha berishlari lozim;
92
dorilangan chigitlarni qabul qilib olishga va tashishga tayin-
langan shaxslar uchun maxsus korjomalar (kombinezon, qolqop,
respirator yoki ogiz-burun boylanadigan doka va ehtiyot koz-
oynagi) ajratilishi kerak;
chigit solingan qalin qogoz qoplar yirtilib ketmasligi lozim.
Dorilangan chigitni tashish uchun maxsus transport vositalari
ajratilishi va unda odam, oziq-ovqat va yem-xashak tashilmasligi
qatiy nazorat qilinishi zarur, ish tamom bolgandan keyin ustki
kiyimni yaxshilab tozalash, ich kiyimni esa har ikki-uch kunda
almashtirish kerak. Kombinezon, qolqop korjoma va respiratorlarni
uyga olib ketishga ruxsat etilmaydi;
chigitni tashib bolgandan keyin transportning yogoch
qismini xlorli ohak botqasi, temir qismini esa, kerosin bilan,
keyin suv bilan yuvish lozim;
uruglik chigit turar joy va xojalik binolaridan kamida 25
metr narida joylashgan maxsus binoda saqlanadi.
Dorilash davrida ishchilar xavfsizlik qoidalariga qatiy rioya qi-
lishlari kerak. Chigit ekadigan shaxslar yuz-qollarini sovunlab yuvish,
ogizlarini qaynatilgan suv bilan chayib turishlari, ehtiyot kozoy-
nagi taqishlari, sut, qatiq va boshqa sut mahsulotlari ichib turishlari
kerak. Chopiq qilish, zaharli moddalarni (sepish) purkash paytida,
gozani ogitlashda ham, albatta, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya
qilishlari zarur. Chopiq vaqtida changli havodan tashqari quyosh
nuri ham salbiy tasir qilishi mumkin.
Mirobning mehnat gigiyenasi
Orta Osiyoning nisbiy iqlim sharoitida hosildorlikni oshiradigan
eng muhim omillardan biri ekinlarni togri sugorishdir. Orta Osiyo
sharoitida sugorish ishlari deyarli yil boyi davom etadi, yani
yilning hamma faslida kunning issiq-sovugi, quyosh yogdusi,
shamol, yogin-sochin, havodagi namlikning ortib yoki kamayib
ketishi, iqlim sharoitiga xos ozgarib turishi va boshqa omillar shular
jumlasidan. Masalan, miroblar kuz va qish fasllarida havo harorati
respublikamizning shimoliy hududlarida 1015 °C sovuq, janubda
05 °C iliq, nisbiy namlik 7080%, shamolning tezligi 1012 m/
s bolgan sharoitda ishlatiladi. Ular kun boyi suv kechadilar.
Koklamda (mart-aprel) havo uncha sovuq bolmaydi, lekin suvning
harorati 710°C dan ortmaydi, havo harorati keskin ozgarishi,
93
yani ertalab 1210 °C, kunduzi 2528 °C bolishi mumkin,
kopincha kuchli (sekundiga 1520 metr) shamol esadi. Miroblar
yozda kun boyi ishlaydilar. Masalan, iyun, avgust oylarida kun
ancha isib ketadi, ertalab hatto 2628 °C ga yetadi, kech soat 19
20 da ham 2838 °C dan pasaymaydi. Quyosh issigi mirobga kuchli
tasir qilishi mumkin. Havo isiganda nisbiy namlik va shamol tezligi
pasayib ketadi. Suvning harorati esa iyunda 1116 °C, iyulda 17
19 °C boladi. Mirob kopincha gozani, ancha past haroratda kecha-
lari ham sugoradi, kopincha tizzasigacha sovuq suv kechadi. Tanasi
issiqda, oyogi esa suvda boladi.
Suvchilar bogimlarning ogrishi, oyoq-qollarning achishishi,
eti uvishib, sovuq qotayotgandek bolishi (paresteziya)dan shikoyat
qiladilar, bu ogriq, ayniqsa, kechasi zorayadi.
Kapillaroskopiya tekshirishlarining korsatishicha, miroblarning
tomirlarida kopincha torayish alomatlari boladi. Buning ustiga,
miroblar oyogining barmoq tomirlari suv bilan aloqador bolmagan
kishilarnikiga qaraganda birmuncha qisqa boladi. Shuningdek, mirob-
lar tomirlaridan qon sust otadi, ayrim hollarda qon quyilishi roy
beradi. Miroblarda boladigan bunday ozgarishlar ularning doimiy
suv kechib ishlashi natijasida kelib chiqadi. Miroblar mehnatini
xarakterlovchi hamma gigiyenik omillar yigindisi ularning shamollash
kasalliklariga (yuqori nafas yollari yalliglanishi, bronxit, zotiljam
va boshqalar) yoliqishi uchun qulaylik tugiladi. Yurak-qon tomir
sistemasida ozgarishlar, yuqori nafas yollarida surunkali kasalliklar
bolgan, revmatizm va bogimlarida dardi bolgan, asab-mushak
kasalliklari bor kishilar miroblikka qoyilmaydi. Miroblar sovuq havo
va suv otkazmaydigan, issiq tutadigan korjoma va poyabzal bilan
taminlanishlari kerak.
Yozlik kiyim (soyabon, qalpoq, havoni yaxshi otkazadigan,
rangi och ið-gazlama kiyim) miroblarni oftob urishi va isib ketishidan
saqlaydigan bolishi kerak. Sugorish ishlari tugagandan song miroblar
tibbiy korikdan otkaziladi, zarur bolsa, tegishli davo choralari
koriladi, dam olishlariga sharoit yaratib beriladi.
Terimchilarning mehnat gigiyenasi
Paxta terimi qishloq xojaligidagi eng ogir va mashaqqatli mehnat
hisoblanadi. Paxta qol bilan yarim engashgan holda teriladi. Bunda
terimchining bel va orqa mushaklariga zor keladi, bazi terimchilar
paxtani tiz chokib yoki chokkalab ham teradilar. Bunday holat
94
salomatlikka putur yetkazadi. Terimchi etagi paxta bilan tolgan sari
bel, qorin va oyoqlarga tushadigan ogirlik orta boradi. Bir etak paxta
810 kg keladi, uni kopincha, terimchi 100150 metr masofaga
kotarib boradi. Har bir terimchi kuniga 70 dan 150 kg gacha paxta
teradi.50 daqiqa ishlab 10 daqiqa dam olib turgan terimchilarning
ishi unumli boladi. 10 minut ichida orqa mushaklar dam olib, qon
aylanishi asliga keladi. Bunday ishlash mehnat unumini 910% ga
oshiradi. Gigiyena nuqtayi nazaridan yuqori nav paxta terilayotganda
etaklardan, navi pasayganda terimchining boyiga loyiq keladigan
qopdan foydalanish maqsadga muvofiq. Qop yerga tegib turgani
uchun paxtaning ogirligi terimchiga bilinmaydi. Qopga paxta kop
sigganidan uni hadeb boshatishga ovora bolmaydi. Paxta terayotganda
chanoqlar qol terisini zararlashi mumkin. Shu yerdan chang bilan
mikrob kirishi, oqibatda qol barmoqlari shishib, yalliglanishi
mumkin. Shu sababli ish tugagach, har kuni tirnalgan, shilingan
joylarga yod eritmasi yoki brilliant yashili surtish, keyin vazelin yoki
glitserin surtish tavsiya etiladi. Goza serchang bolgani uchun terim
paytida yuz, qol, koz, burun changdan tasirlanadi, koproq
ogriydi, chunki peshanadan oqqan ter chang bilan kozga kirib,
shilliq pardalarni tasirlaydi. Noyabr oylarida ertalab kopincha
shudring, bazan qor ham yogadi. Shu sababli tashqi muhit
haroratini hisobga olgan holda kiyinish zarur. Ish davrida energetik
xarajatlarni qoplaydigan miqdorda taomlar bilan ovqatlanish,
chanqovni bosish uchun faqat qaynagan suv yoki yaxna kok choy
ichish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish tavsiya etiladi.
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Malumki, hozirgi kunda paxtaning kop qismi paxta teradigan
mashinalar yordamida terib olinadi. Paxta teradigan mashina motori-
dan chiqayotgan tola yonib ulgurmagan yoqilgi va chang havoni
ifloslantiradi. Motor va mexanizmlarning shovqini, tebranishi, noqulay
ob-havo sharoiti mexanizatorga salbiy tasir korsatadi. Paxta terish
mashinasi ishlab turgan paytda 94103 dB balandlikda shovqin
chiqaradi.
Bu ruxsat etilgan darajadan 825 dB kopdir. Mexanizator-
ning ishi mashinaning tebranishiga qoshilib, doimo silkinish bilan
kechadi. Tebranish amplitudasi 78 mm, chayqalish tezligi sekundiga
0,06 dan 0,7 m gacha bolishi mumkin. Tebranish amplitudasi oshib
ketganda uning tezligi kamayadi. Orindiqning silkinishi kop jihat-
95
dan agregat ulangan qismlardagi boltlarni siqib tortilganligi va
amortizatorlarning holatiga bogliq boladi. Mexanizator mashina
oldingi gildiragining goza qator oralaridan togri yurishini va
terilgan paxtani katta va kichik bunkerlarga betoxtov tushib turishini
kuzatib turadi. Bunda koz zoriqib charchaydi. Mexanizatorlarning
vaqtida ishlab, vaqtida dam olishi va ovqatlanishi uchun qulay sharoit
yaratib berish ularning sog-salomat bolishida muhim ahamiyatga
ega. Ish jarayonida haydovchining qoli yoqilgi va moy, gozalardagi
qoldiq kimyoviy moddalar bilan ham ifloslanadi. Agar shaxsiy
gigiyenaga rioya qilinmasa, qoldiq kimyoviy birikmalar tasiri tufayli
otkir va surunkali kasalliklarga chalinish mumkin. Bunday kasallik-
lar roy berganda kishining boshi ogriydi, odam tez charchaydi,
jahldor bolib qoladi, ishtahasi yoqoladi, jigildoni qaynaydi,
spirtli ichimliklar ichilganda bu alomatlar kuchayadi.
Bundan tashqari, yuqorida aytilgan kimyoviy moddalar ko-
pincha teriga, ayniqsa burun shilliq qavatiga kuchli tasir etadi, bu
kasalliklarning oldini olish uchun haydovchi-mexanizatorlar qol-
larini tez-tez sovunlab yuvishlari, ogiz-burunlarini chayib turishlari
va spirtli ichimliklar ichmasliklari kerak. Har bir paxta terish mashi-
nasida dori quticha (dori qopchiq) va toza suvli, ogzi yopiladigan
suvdon bolishi darkor.
Past navli paxta va kosak kosak chuvish mashinasida tozalan-
ganda kop chang chiqadi. Shuning uchun kosak chuvish mashina-
siga changni haydaydigan mexanizmlar ornatish, ishchilarni respira-
torlar bilan taminlash lozim. Mexanizatorlar ish paytida qator
noxush omillarga duch keladilar, bu omillar organizmga salbiy
tasir korsatadi. Shuning uchun ham, paxtakorlar ortasida soglom-
lashtirish chora-tadbirlarini olib borish muhim ahamiyatga ega.
Mexanizator mashinani boshqarish bilan birga, uning texnik
holatini ham nazorat qilib turishi kerak. Mexanizatorning faoliyati
ishlab chiqarish muhitidagi kopgina omillar tasirida kechadi, ob-
havo sharoitlari, havo tarkibidagi chang va tutun, qollanilgan har
xil kimyoviy moddalar aralashmasi, shovqin, tebranish, statik
zoriqish va boshqalar shunday omillarga kiradi. Har qanday vaziyatda
mehnat va dam olishni togri tashkil etish, gigiyenaga amal qilish
lozim boladi.
Chorvadorlarning mehnat gigiyenasi
Malumki, Ozbekistonda chorvachilik keng rivojlantirilmoqda.
96
Chorvachilik sertarmoq bolishiga qaramasdan, chorvadorlar meh-
natida umumiy oxshashliklar bor. Chorvadorlar molxonada toplangan
har xil gazli havodan nafas oladilar, mushaklarga zor keladigan
ogir jismoniy mehnat qiladilar. Bundan tashqari, bazi kasalliklar
(brutselloz, kuydirgi, sil va b.) hayvonlardan odamga yuqishi mumkin.
Molxona havosi, asosan, vodorod sulfid, karbonat kislota va ammiak
bilan ifloslanadi. Qish faslida molxona havosi tarkibida ammiak miq-
dori sanitariya meyoridan oshib ketishi mumkin. Vodorod sulfid va
karbonat kislota miqdori deyarli oshmaydi. Molxona harorati qish
faslida 313 °C iliq, nisbiy namlik esa 18 dan 95 % atrofida boladi.
Sut fermalarida sutni qolda sogish ogir va mashaqqatli ish bolib,
qol va yelka mushaklariga zor keladi. Bundan tashqari, uzoq mud-
dat noqulaychoqqayib otirish natijasida ish qobiliyati pasayishi
bilan birga, soguvchida kasb kasalligi, jumladan: neyromiozit, peri-
ferik angionevrozlar, tendovaginitlar, poliartritlar yuzaga kelishi
mumkin. Sut soguvchilarning barmoqlarida uchraydigan soguvchi
tugunchasi deb ataluvchi kasallik oziga xos virusli kasallik bolib,
sutni qolda sogish vaqtida kasal sigir yelini guddalaridan otadi.
Buning oldini olish uchun sutni PDA-1 yoki Tandem qurilmalar
yordamida sogish odat tusiga kirib bormoqda. Bunday qurilmalarni
qurishning imkoni bolmagan kichik fermerlarda esa sigirni aylanib
turadigan otirgichlarda otirib sogish tavsiya qilinadi. Bundan
tashqari, sogishga otirishdan oldin 23 daqiqa davomida soguv-
chi oz qollarini uqalashi, barmoq uchlaridan to tirsak bogin-
larigacha silashi lozim. Bu ish unumini oshirishga hamda charchash-
ning oldini olishga yordam beradi. Sut sogib bolgandan song bu
muolaja yana takrorlanadi. Qolni uqalagandan keyin 1015 daqiqa
davomida harorati 3638 °C bolgan issiq suvga solib otirish hamda
har kuni 2030 daqiqa jismoniy tarbiya bilan shugullanish zarur.
Deyarli barcha fermerlarda ogir jismoniy ish bilan bir qatorda,
molboqarlar va sut soguvchilarda zamburugli kasalliklarakti-
nomikoz, staxibotriotoksikoz, sporotrixoz kasalliklari uchrab tura-
di. Kasal mollarni boqadigan, tagini tozalash bilan band bolgan
shaxslarda oqsim, brutselloz, kuydirgi, tulyaremiya, qoy checha-
gi, chochqa saramasi tarqalishi mumkin. Zamonaviy fermalarda ish-
lar mexanizatsiyalashtirilishi hamda avtomatlashtirilishi lozim. Ferma
qurish uchun ajratilgan maydon tepalikda (yomgir va qor suvlari
toplanmaydigan joyda), suv manbayiga yaqin, atrofi maysazor va
aholi yashaydigan joydan kamida 250 metr narida bolgani maqul.
Molxona devorlari silliq qilib suvaladi, oqlanadi, yer asfaltlanadi,
97
quyuq loy bilan shagal aralashtirilib shibbalanadi yoki taxta qo-
qiladi.
Molxona ichida yoruglik koeffitsiyenti qoraning biqiniga orna-
tilgan oyna hisobiga 1:10-1:12 bolishi kerak. Suniy yoruglik shax-
mat tarzida ornatilgan elektrolampa hisobiga bolib, sigirlarni so-
gish vaqtida 75 Ik, yem-xashak tarqatish vaqtida 10 Ik bolishi
kerak. Molxona havosi tabiiy ravishda shamollatiladi.
Zamonaviy fermalarda avtosugorgich hamda oxurlar ornatiladi,
relslarga ornatilgan vagonchalarda yem-xashak keltirib taqsimlanadi.
Molxona ortasida ham relslarga ornatilgan vagonchalar bolib, bunga
chiqindilar solinadi va molxonadan chiqarilib tashlanadi. Katta
fermalarda maxsus sexlarda ozuqa retsept boyicha sifatli qilib
tayyorlanadi. Fermerlarda ayollar uchun max-sus gigiyena xonasi,
dushxona hamda dam olish va ovqatlanish xonalari bolishi kerak.
Nazorat savollari
1. Ìehnat gigiyenasi nimani organadi?
2. Toliqish nima va uning oldi qanday olinadi?
3. Zararlanish nima va uning oldi qanday olinadi?
4. Sanoat korxonalari, chorvodorlar, paxtakorlarning mehnat gigiyenasi
haqida bayon eting.
5. Tebranish kasalligi nima va uning oldini olish chora-tadbirlari
haqida nimalarni bilasiz?
98
ILOVALAR
1- ilova
Tuproq gigiyenasi
Ahamiyati
Chiqindi turlari
gigiyenik
epidemiologik
qattiq
suyuq
•
havo otka-
zuvchanligi
•
namlik sigimi
•
gigroskopligi
•
kapillarligi
•
ich terlama
•
dizenteriya
•
tulyaremiya
•
sil
•
gelmint
tuxumlari
•
turar joylardagi
•
zavod va fabri-
kalardagi
•
ovqatlanish
shoxobchalaridagi
•
qozonxona-
lardagi
•
turar joylar oqova
suvlaridagi
•
turli muassasalar-
dan chiqqan oqova
suvlardagi
•
atmosferaning
iflos oqova suvlaridagi
Tuproqning oz-ozidan tozalanishi
Aholi punktlarini tozalash
mineral-
lanish
nitrifikatsiya
tashib
ketish
tuproq
metodi
oqizib
yuborish
2- ilova
Suv gigiyenasi
Ahamiyati
Suv manbalari
Suvni
San. Q va M
gigiyenik
fiziologik
ochiq
yerosti
atmosfera
epidemiologik
•
ich terlama
•
dizenteriya
•
vabo
•
polimiyelit
•
leptosperoz
•
tulyaremiya
•
gelmintozlar
Organoleptik:
•
rangi 20°
•
hidi 2°
•
tami 2°
•
tiniqligi 30 sm
•
tiniqligi 7
mg/ekv/l
Kimyoviy, mg/l:
•
qorgoshin0,1
•
mishyak 0,05
•
ftor 1,5
•
mis 3
•
temir 0,3
•
rux5,
•
yod5
•
xlorid350
•
sulfatlar500
Bakteriologik:
•
mikroblar so-
ni 100
•
koli-titr 333
•
koli-indeks 3
99
Turar joy gigiyenasi
Ahamiyati
gigiyenik
epidemiologik
Quruq
Yorug
Keng
Issiq
Qizamiq
Kokyotal
Difteriya
Sil
Raxit
SNiP boyicha:
•
har bir odamga 12 m
2
•
xona balandligi 2,7 m
2
•
yoritish, choglanma
lampa 75 lk
•
luminessent 100 lk
Xonalar
Isitish:
•
markazlashgan
•
joyli
Mikroiqlim:
t-18 20°C
namligi4060%
harakat tezligi 0,2 m/s
Ventilatsiya:
•
tabiiy-ventilatsion kanallar,
fortochkalar
•
suniy-mahalliy, markaziy
3- ilova
Shaxsiy gigiyena, kiyim-bosh va poyabzal gigiyenasi
Soch:
Tirnoq:
Teri:
•
oyiga 45
marta
sovunlab
chomilish
•
issiq
kunlari
dush qabul
qilish
710 kunda
1 marta yuvish
kerak
•
har kuni
chotka bilan
yuvish
•
tirnoqlarni
kalta qilib olish
Ogiz
boshligi:
•
ertalab va
kechqurun tish
yuvilishi lozim
Kiyim-bosh:
•
ichki kiyimlar haftasiga 1 marta
almashtirilishi, havo otkazuvchi,
faslga mos bolishi kerak
Poyabzal
•
yumshoq
•
yengil
•
pishiq
•
iqlimga va
faslga mos
•
kiyishga qulay
4- ilova
100
Bolalar va osmirlar gigiyenasi
Kundalik rejimi
Maktab tuzilishi
Sanitariya faoliyatiga
qoyiladigan gigiyenik
talablar
•
faoliyatning har
xil turlari, ularning
davomiyligi
•
togri navbatla-
shuvi
•
yetarli dam olib,
iloji boricha ochiq
havoda yurish
•
oz vaqtida ovqat-
lanish
•
tiniqib uxlash
•
asosiy xonalar sinf-
xonalari, oquv kabinetla-
ri, fizkultura zali, ustaxo-
nalar
•
qoshimcha xonalar
koridorlar, zallar
•
kiyim yechadigan joy,
kutubxona, bufet
•
yordamchi xonalar
direktor va oquv xonalari,
oqituvchilar xonasi
•
tabiiy yoruglik
chap tomondan
tushishi kerak
•
suniy yoruglik
xonalarda300
150 lm
•
nisbiy namlik
4060%
•
havo harakati0,2
m/sek
5- ilova
6- ilova
Ovqatlanish gigiyenasi
Asosiy oziq moddalar
oqsillar, uglevodlar,
yoglar, vitaminlar,
mineral tuzlar, suv
Mehnat qiluvchilar:
•
yengil, jismoniy: erkak
2800, ayol2400 kkal
•
mexanizatsiyalashgan:
erkak3000, ayol2550 kkal
•
yarim mexanizatsiyalash-
gan: erkak3200, ayol
2700 kkal
•
ogir jismoniy: erkak
3700, ayol3150 kkal
Ovqatlanish rejimi,
4 mahal (ortacha):
•
nonushta25%
•
tushlik35%
•
tolma choy15%
•
kechki ovqat25%
Ovqatdan zaharlanish va uning oldini olish
Bakteriyali
zaharlanish:
•
salmonellalar;
•
stafilokokklar.
Mikotoksikozlar zam-
buruglardan
zaharlanish
Bakteriyasiz ovqatlar-
dan zaharlanish:
•
qoziqorindan
•
kartoshkadan
•
anorganik zaharli
moddalardan
101
7- ilova
Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi ishini tashkil etish
Bolimlar
•
mehnat gi-
giyenasi;
•
kommunal
gigiyena
•
ovqatlanish
gigiyenasi
va boshqalar
Xonalar:
•
elektrlanishi, gaz-
lashtirilishi, vodopro-
vod, kanalizatsiya
bolishi, isitilishi,
issiq suv bilan ta-
minlanishi lozim
•
tabiiy yoruglik
1:5, 1:7 dan kam
bolmasligi
•
suniy yoruglik
100150 lk
Xavfsizlik texnikasi
qoidalariga amal qilish
Meterologiya va standartlash:
•
davlat standarti
•
sohalar standarti
•
respublika standarti
•
korxona standarti
Standart turlari:
•
texnika shartlari standarti
•
umumiy texnika talablari
•
parametr va olchovlar
•
asosiy parametr va ol-
chovlar
•
konstruksiya va olchovlar
t=1820°C, namlik 40
60%
havo tezligilm/sek
8- ilova
Mehnat gigiyenasi
Kasbiy zararlar:
•
mehnatni notogri
tashkillashtirish
•
ishlab chiqarishga
aloqador zararlar
•
mehnat sharoitiga
aloqador zararlar
Energiya sarfiga kora
ish:
•
yengil
•
ortacha ogirlikdagi
•
ogir
Ishchilar orasida
kuzatish olib borish
Toliqish va uning
oldini olish
choralari
Korxonalardagi za-
harli moddalardan
zaharlanish va uning
oldini olish choralari
Shovqinning orga-
nizmga tasiri va
uning oldini olish
choralari
Tebranish kasalligi
va uning oldini olish
choralari
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
M. A. Azizov va b.
Gigiyena. Toshkent, 2003.
2.
Sh.T. Otaboyev, T.I. Iskandarov.
Kommunal gigiyena. Toshkent, 1994.
3.
D.A. Doschanov, Sh.T. Iskandarova, S.S. Solixojayev.
Umumiy gigiyena.
Toshkent, 2001.
4.
E.E. Sarkisyans.
Gigiyena bilan sogliqni saqlashni tashkil qilish asoslari.
Toshkent, 1988.
5.
S.S. Esonturdiyev, M.E. Qarshiboyeva.
Bolalar va osmirlar gigiyenasi.
Toshkent, 2002.
6.
D.M. Bobov.
Gigiyena bilan sanitariya tekshirishlar texnikasidan amaliy
mashgulotlar. Moskva, 1981.
7. Ozbekiston tibbiyoti jurnali, 2004- yil, 1, 2, 6- sonlar. 2005- yil, 1, 5-
sonlar.
9. Fan va turmush jurnali, 2004- yil, 2, 3-sonlar.
10. Sihat-salomatlik jurnali, 2005- yil, 3- son.
MUNDARIJA
Sozboshi ..................................................................................................... 3
1-bob.
Gigiyena fani va uning vazifalari ....................................................
4
2-bob.
Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi ishini tashkil etish .......................
9
3-bob.
Atmosfera havosi gigiyenasi .........................................................
17
4-bob.
Tuproq gigiyenasi. ......................................................................
22
5-bob.
Suv gigiyenasi. Aholini ichimlik suvi bilan taminlash .......................
27
6-bob.
Turar joy gigiyenasi ...................................................................
31
7-bob.
Shaxsiy gigiyena. Kiyim-bosh va poyabzal gigiyenasi ......................
35
8-bob.
Bolalar va osmirlar gigiyenasi .....................................................
38
9-bob.
Ovqatlanish gigiyenasi ................................................................
52
10-bob.
Mehnat gigiyenasi ....................................................................
79
Foydalanilgan adabiyotlar ......................................................................... 102
S.S. Esonturdiyev, M.E. Qarshiboyeva
GIGIYENA VA SANITARIYA
TEKSHIRISHLAR TEXNIKASI
Tibbiyot kollejlari uchun oquv qollanma
ToshkentILM ZIYO2007
Muharrir
D. Abbosova
Rassom
R. Chigatayev
Musahhih
M.Ibrohimova
2007-yil 20-avgustda chop etishga ruxsat etildi. Bichimi 60x90
1
/
16
. Tayms
harfida terilib, ofset usulida bosildi. Shartli bosma tabogi 6,5.
Nashr tabogi 5,5. 2250 nusxada bosildi. Buyurtma ¹
Bahosi shartnoma asosida.
ILM ZIYO nashriyot uyi, 700129, Toshkent, Navoiy kochasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 262007.
E 87
Esonturdiyev S.S
Gigiyena va sanitariya tekshirishlar texnikasi:
Tibbiyot kollejlari uchun oquv qol./S.S.Esontur-
diyev, M.E. Qarshiboyeva; Ozbekiston Respublikasi
oliy va orta-maxsus talim vazirligi, Orta maxsus,
kasb-hunar talimi markazi. T., Ilm Ziyo,
2007.104 b.
I. Qarshiboyeva M.E.
BBK 51.2ya722
Do'stlaringiz bilan baham: |