B. Q. Haydarov

4-§.
SHKALALAR VA KOORDINATALAR. SONLAR NURI
4.1. Shkalalar
Yog‘ochdan ishlangan yassi tekis reyka yordamida 
A
va 
B
nuqtalarni 
tutashtirib kesma chizish mumkin (1-rasm). Lekin, bu asbob yordamida kesmaning 
uzunligini oʻlchab boʻlmaydi. Buning uchun asbobni yanada takomillashtiramiz. 
Uning yuqori chetiga har bir santimetrdan keyin tik chiziqchalar chizib 
chiqamiz (1- rasm). Chiziqchalar ostiga 0 dan boshlab, 1, 2, 3 va hokazo sonlarni 
tartib bilan yozib chiqamiz. 
Natijada, chiziqcha va sonlardan iborat shkala hosil qilamiz. Bu holda, 
reykaga bitta boʻlmasining qiymati (uzunligi) 1 sm boʻlgan 
shkala
tushirilgan deb 
aytishadi.
0
0
1
1
2
2
3
3
4
4
1- rasm
A
A
B
B
Oddiy chizgʻichni olib qaraydigan boʻlsak (1- rasm), unga boʻlmasining qiymati 
(uzunligi) 1 mm boʻlgan shkala tushirilgan.
Kundalik turmushda turli shkalalarga duch kelgansiz. Masalan, boʻlmasining 
qiymati 1 minut boʻlgan soat shkalasi (2.a- rasm).
2- rasm
a)
d)
e)
b)
2.b- rasmda tasvirlangan havo haroratini oʻlchaydigan asbob – xona 
termometri shkalasi – Selsiy shkalasi deb nomlanadi. Uning har bir boʻlmasi 
qiymati 1 gradus (1°C) ga teng. Termometr 25°C ni koʻrsatyapti. 
2.d- rasmda avtomobil tezligini oʻlchaydigan asbob - spidometr shkalasi 
tasvirlangan. Uning bitta boʻlmasining qiymati 2 km/soatga teng. 
2.e- rasmda tasvirlangan tarozi shkalasiga qarab 3 ta olmaning massasi 
700 gramm (g) ekanligini aniqlash mumkin. 

---

21
Massaning kilogramm (kg), tonna (t), sentner (sr) kabi oʻlchov birliklari ham 
boʻlib, ular bir-biri bilan quyidagi tengliklar bilan bogʻlangan:
1 kg = 1000 g, 1 sr = 100 kg, 1 t = 1000 kg.