O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
 
 

---

133 
2.2. Davrlashtirish va sanalarni aniqlash usullari. 
 
Ashyoviy buyumlarni sanasini, ya'ni yoshini aniqlashda arxeologiya, 
geologiya, 
paleoantropologiya, 
paleoklimatologiya, 
arxeozologiya, 
arxeobotanika, paleografiya, kimyo, fizika, tilshunoslik, informatika va boshqa 
fanlar qo‘lga kiritgan ma'lumotlar muhim ahamiyatga egadir. 
Davrlashtirish usullari
 
paleolit davri odamlari hayot tarzini tiklash, tosh 
davri manzilgohlari odam qoldiqlarini tadqiq va tahlil etish mazkur manzilgohni 
arxeologik razvedka qilish va qazish bilan bevosita bog‘liqdir. Ushbu 
arxeologik tadqiqotlar hujjatlari muayyan texnologik usullar yordamida qayd 
etiladi. Mazkur qayta tiklash sub'ektiv, gominidlar fe'l-atvorining ko‘pgina 
jihatlarini nazardan chetda qoldirishi, ya'ni noaniq faktlarga asoslangan bo‘lishi 
mumkin. Shu bois zamonaviy etnografik, etnologik, toponimik va geologik 
tadqiqotlardan eksperement sifatida foydalanish, ulardan qimmatli ma'lumotlar 
olish mumkin, ammo ulardan juda ehtiyotlik bilan foydalanish lozim. 
So‘nggi yillar ichida olimlar ibtidoiy jamiyat tarixining nisbiy va mutlaq 
aniq sanasi-yoshini aniqlashning yangi usullarini kashf etib, ularni sinovdan 
o‘tkazdilar. 
Bular geoxronologiya, radiometrik, radiouglerod, dendroxronologiya, 
arxeomagnit, kaliy-organ va boshqa usullardir. Mazkur usullvrni fanda ko‘llash 
natijasida ibtidoiy jamiyat tarixini davrlarga bo‘lish, davrlar sanasini aniqlashda 
yaxshi natijalarga erishildi. 
Radiouglerod usuli
. U yoki bu arxeologik yodgorliklarning madaniy 
qatlamlaridan topilgan daraxt, ko‘mir, hayvon va odam suyaklarining yoshini 
aniqlashda radiouglerod uslubidan keng foydalanilmoqda. 
Olimlarning tadqiqotlari natijasida azot atomlariga kosmik nurlarning 
ta'siri ostida atmosferada atom og‘irligi S 14- karbon -14 bo‘lgan uglerodning 
radioktiv izotopi muttasil ravishda to‘plana borishi kuzatilgan. 
Atmosferadan esa uni o‘simliklar yutadi, radioktiv izotoplar esa 
o‘simliklar va nafas yo‘llari orqali hayvon va odam tanasiga singadi. Hayvon va 

---

134 
o‘simliklar hayvon halok bo‘lar ekan karbon 14 ham yemirila boradi. 
Olimlarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, karbon 14 ning yarim yemirilishi 
davri 5730 yilga teng ekan. Karbon -14 ning yemirilish darajasi bilib olingach 
hayvon, odam va o‘simliklarning yashagan vaqti aniq bo‘lib qolar ekan.