O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

1.2.
 
Old tarixning o‘ziga xos xususiyati va uning ahamiyati. 
Old tarix bilan shug‘ullangan olimlar, arxeologlar, antropologlar va 
etnograflarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ibtidoiy davr o‘zidan 
keyingi keladigan barcha tarixiy davrlarga nisbatan mehnat qurollarining 
soddaligi va ular xilining ozligi bilan belgilanadi. Shuningdek urug‘ jamoasi 
davrigacha yashagan odamlar aqliy va jismoniy jihatidan o‘z takomiliga 
yetmagan edilar. 
Ibtidoiy davrning tongida ilk odamlarning tosh, yog‘och va suyaklardan 
yasagan qurollari shunchalar sodda ediki, bu ularning aqliy jihatidan 
takomillashmaganligi, mehnat malakasining pastligi va nihoyat ishlab chiqarish 
tajribasining kam bo‘lganligidan darak beradi. 
Binobarin, mehnat qurollari xilining ozligi, soddaligi, qurol yasash 
texnikasi-usullarining rivojlanmaganligi, shuningdek o‘z imkoniyatlarini 
bilmaslik ibtidoiy kishilarni tabiat oldida, unda ro‘y beradigan turli-tuman 
dahshatli hodisalar, cho‘nonchi: yer qimirlash, chaqmoq chaqishlar, 
momoqaldiroq, vulqon otilishlari, sel-sovur, toshqinlar, yer surilishlari oldida 
ojiz va himoyasiz qilib qo‘ygan edi. Ayni paytda ilk odamlar o‘sha davrdagi har 
turli yirtqich va yovvoiy hayvonlar girdobida yashar edilar. Shunday ekan, 
ibtidoiy odamlar turli yirtqich va yovvoiy hayvonlar orasida yakka-yakka 
yashab, ularga qarshi ayrim-ayrim hollarda kurashishlariga imkon bermas edi. 
Shu ta'kidlamoq kerakki, ibtidoiy kishilarni bu dahshatli kuchlardan, 
xodisalardan, yirtqichlar hamlasi-yu, azob-uqubatlardan, mehnat, shunda ham 
umumlashib qilingan ijtimoiy mehnat qutqara olar edi xalos. Ibtidoiy kishilar 
birgalashib mehnat qilishlari va yashashlari natijasidagina qadamma-qadam 
tabiatning dahshatli kuchlarini asta-sekinlik bilan yenga borganlar. 
Ibtidoiy davr kishilari birga yashab birgalashib mehnat qilishganlarida, 
umumlashib yirtqich hayvonlarga qarshi kurashmaganlarida ular qurshovida 
yashay olmas edilar. aksincha ularga yemish bo‘lib yer yuzidan yo‘q bo‘lib ketar 
edilar. 

---

118 
Demak, umumlashib yashash va birgalashib mexnat qilish ibtidoiy 
kishilarni tabiatdagi yovuz kuchlardan osrab qoldi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki o‘sha davrdagi shart-sharoit ibtidoiy 
ajdodlarimizni birgalashib yashash va mehnat qilishga majbur etdiki, bunday 
birdamlik faqat insonga xos sifat bo‘lib, u boshqa jonivorlarda yo‘q edi. 
Birgalashib yashash va mehnat qilish iste'mol mahsulotlarini, hamda, 
ishlab chiqarish vositalarini hamma uchun umumiy mulkka aylantirgan edi. 
Old tarixning hamma davr va bosqichlarida umum mehnati natijasida 
hosil qilingan oziq-ovqat va boshqa iste'mol buyumlari u yoki bu guruhda, 
urug‘, oilada yashagan barcha katta kichik kishilar o‘rtasida barobar taqsimlanar 
edi. Lekin o‘sha davrlarda umumiy mulk bilan bir qatorda har bir kishining 
shaxsiy buyumlari ham bo‘lgan. 
Kiyim-bosh, mehnat, jangovor va ov qurollari ibtidoiy kishilarining 
shaxsiy mulki hisoblangan. Ibtidoiy jamoa tuzumining hamma davrlarida 
ibtidoiy kishilar yashab turgan yer, o‘tloq, o‘rmon, suv manbalari va noz-
ne'matlarga hammaning egalik qilishi, tenglik mavjud edi. 
Shunday ekan, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida xususiy mulk ham mulkiy 
tengsizlik ham, tabaqalar ham, to‘dada va urug‘ jamoasida ayrim kishilar 
mehnatini boshqa kishilar tomonidan suyiste'mol qilish ham bo‘lmagan. 
Shunday ekan, urug‘ va qabiladan alohida ajralib turuvchi nufuzli kishilar, 
binobarin zo‘ravonlikka asoslangan xokimiyat ham yo‘q edi. 
Shunday qilib kishilikning ibtidoiy old davrida ijtimoiy tabaqalar 
bo‘lmagan, davlatsiz jamiyat ediki, yevropaning ilg‘or fikrli olimlari uni hamma 
barobar, teng bo‘lgan ibtidoiy kommunistik jamiyat deb ta'riflagan edilar. 
Old tarix kishilik tarixining eng ko‘hna, eng dastlabki, ayni paytda eng 
oddiy, sodda shakli bo‘lib, qariyb 4,5-4 million yillik katta tarixiy davrni o‘z 
ichiga oladi. U ham bir-biridan ham ijtimoiy, ham iqtisodiy, ham madaniyati 
jihatidan farqlanuvchi turli davr va bosqichlarga bo‘linadi. 
Tarixiy nuqtai nazaridan u ibtidoiy to‘da va urug‘ jamoasi davrlariga, 

---

119 
arxeologik nuqtai nazaridan esa tosh, mis-tosh, jez va ilk temir davrlariga 
bo‘linadi. 
Ibtidoiy tarixning to‘da davri arxeologik davrlashtirishning eng qadimgi 
tosh asrining ilk va o‘rta bosqichiga to‘g‘ri keladi. 
Bu davrda odamzod shakllanishda davom etib o‘z qo‘li bilan ilk mehnat 
qurollarini yaratib, sun'iy olov hosil qilishga erishda va moddiy madaniyatga 
poydevor toshini qo‘ydi. mazkur davrda ma'naviy madaniyatning ilk ko‘rtaklari 
ham shakillandi. 
Shu ta'kidlab o‘tmoq joizki, kishilikning ibtidoiy to‘da davri bir joyda 
qotib qolmadi. Jamiyat taraqqiyotining rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq u 
rivojlanishda davom etdi va urug‘ jamoasining vujudga kelishi uchun zamin 
yaratdi. 
Miloddan avvalgi 50-40 ming yilliklarga kelib ibtidoiy to‘da o‘rnini urug‘ 
jamoasi davri egalladi. Bu davrdagi eng buyuk hodisa antropogenez 
jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi edi. 
Urug‘ jamoasining vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi eng 
katta burilish edi. 
Urug‘ jamoasining vujudga keligi munosabati bilan jamiyat hayotida 
birin-ketin katta-katta o‘zgarishlar yuz bera boshladi. 
Urug‘ jamoasi davriga kelib, odomzod yer sharidagi 6 qit'aning 5 tasi 
bo‘ylab keng tarqaladi. 
Shu ta'kidlab o‘tish kerakki, uzoq davom etgan tosh asri qator yirik 
kashfiyotlar amlga oshirilganligi bilan ko‘zga tashlanadiki, bu esa o‘z o‘rnida 
insoniyatning bundan keyingi butun rivojiga jiddiy ta'sir ko‘rsatgan. 
Xuddi shu tosh asri davomida odamlar olov hosil qilish va undan 
foydalanish san'atini egalladilar. Ayni paytda ibtidoiy kishilar kiyim-bosh, o‘q-
yoy, qayiq, chana, chang‘i kabi harakat vositalarini kashf etib, boshpana 
ko‘rishni takomillashtirdilar. Tosh, yog‘och va suyakdan turli-tuman mehnat, ov 
va jangovor qurollar, uy-ro‘zg‘or buyumlarni yaratdilar. Tosh asrining 

---

120 
yakunlovchi bosqichi hisoblangan neolit-yangi tosh asrida esa kulolchilik va 
to‘qimachilik ishlab chiqarilishi o‘zlashtirildi. Tosh asrining oxiri hisoblangan 
yangi tosh davri qurollari ishlash texnikasida silliqlash, pardozlash, arralash va 
parmalash kabi yangi usullar ixtiro etildi. Shu davrda kishilik jamiyatning 
iqtisodiy xo‘jalik hayotida juda ahamiyatga molik burilish sodir bo‘ldi. Bu 
ovchilik va termachilikka asoslangan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan dehqonchilik 
va chorvachilik ishlab chiqarish xo‘jaligiga o‘sib o‘tish edi. Xo‘jalik sohasidagi 
bu burilishni tadqiqotchilar xususan, mashhur ingliz arxeologi G.Chayld “neolit 
revolyusiyasi” – “yangi tosh asri inqilobi” ,- deb ataydi. Uning eng muhim 
natijalaridan biri ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlarining ishlab chiqarilishi edi. 
Ortiqcha oziq-ovqat ishlab chiqarishi tufayli xo‘jalikning barqarorligi beqiyos 
darajada o‘sdi. odamlarning turmush darajasi ancha yaxshilandi, aholi soni 
o‘sib, ijtimoiy tuzum tarkibini murakkablashtirish uchun shart-sharoit yaratdi. 
Neolit-yangi tosh davrida yer sharining qulay, odam yashaydigan ba'zi joylarida 
tarixiy xo‘jalikning dastlabki notekis rivojlanish yaqqol namoyon bo‘la 
boshladi. 
Miloddan avvalgi 6-3 ming yilliklar orasida ma'danlar-avval mis, so‘ng 
jez kashf etildi. Ulardan mehnat qurollarining yasalish mehnat unumdorligini 
birmuncha oshirdi. Bu esa o‘z o‘rnida ortiqcha oziq-ovqat maxsulotlarini 
yetishtirishga 
imkon 
yaratdi. 
Shu 
davrdan 
boshlab 
dehqonchilik, 
xunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq asta-sekin rivoj topaboshladi. 
Buning oqibatida mehnatning birinchi, ikkinchi va uchinchi ijtimoiy taqsimoti 
uchun shart-sharoit yaratib, kishilar orasida mulkiy tengsizlik va tabaqalanish 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Bular esa o‘z o‘rnida jamiyat boshqaruv tizimida 
jiddiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Nihoyat Misr, Mesopatamiya, Kichik Osiyo, 
Yunoniston, Eron, Xindiston va Xitoyda ilk davlatlarning tashkil topishiga olib 
keldi. Shuni alohida ta'kidlamoq joizki, moddiy madaniyat mehnat qurollari, uy-
joy, kiyim –bosh va kishilarning kundalik hayoti uchun zaruriy buyumlar 
ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kashf etildi. Ibtidoiy inson o‘zining aql-zakovati, 

---

121 
tili, tafakkuri va ahloq odobi bilan tabiatdagi boshqa oliy darajadagi 
mavjudodlardan tubdan farq qilgan. U o‘zining aql-zakovati, tafakkuri va ular 
bilan chambarchas bog‘liq mehnat faoliyati tufayli kishilikning ma'naviy 
madaniyatiga ham asos soldi. 
Bularning barchasi, bu keksa o‘tmish va unda yashagan kishilar mehnat 
faoliyati har qanday sharoitda zamonamiz va kelajak avlodlarning hammasi 
uchun g‘oyatda qiziq davr bo‘lib qoladi. Chunki bu davr eng keyinchalik 
bo‘ladigan yanada yuksakroq taraqqiyotni shakillanishi uchun zamin hozirladi. 
Bularning barchasi zamonamiz uchun, kelajak uchun beqiyos ahamiyatga ega 
ekanligini ko‘rsatuvchi dalildir. Ibtidoiy davr kishilarining xo‘jalik, moddiy va 
ma'naviy madaniyat sohalarida erishgan yutuqlari ba'zi olimlarning ibtidoiy yoki 
“vahshiy” odamni “nodon” deb bildirgan fikrlariga qarshi yorqin daliliy isbotdir. 
Old ibtidoiy tarixning mohiyati shu bilangina kifoyalanmaydi va cheklanmaydi. 
Old tarix haqidagi ma'lumotlarni bilish nazariy jihatdan tashqari bir qator 
amaliy ahamiyatga ham egadir. Ibtidoiy tarixni chuqur o‘rganish esa, ibtidoiy 
jamoa tuzumining turli bosqichlarida, shuningdek ibtidoiy jamoa, qabila va 
xalqlar hayotini qayta qurishlarida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, insoniyat jamiyat hayotidagi 
ko‘pdan-ko‘p voqyealar va narsalar ibtidoiy jamoaning o‘sha keksa va qadimiy 
zamonlarida shakllanadi, vujudga keldi va rivoj topdi.