Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

PR a
– PageRank саҳифалар
a; d –
сўниш коэффициенти (шундай
эҳтимолликни билдирадики, саҳифага кирган фойдаланувчи бу саҳифада 
бўлган бир ҳаволага ўтади, тармоқ бўйича саёҳат қилиб юрмайди),
одатда
0,85 
га тенг ўрнатилади
; i
– 
a 
саҳифага ҳаволаларни ўз ичига
олувчи саҳифа(
i 
1дан n гача ўзгаради
); PR i
PageRank
i 
саҳифаси
, a 
саҳифага ҳавола этилади
; Ci – i
саҳифасида ҳаволаларнинг умумий сони
; 1 
/ C i -i 
саҳифасида бўлган фойдаланувчи кириши мумкин бўлган 
C i 
лар
ичидан
a 
саҳифасига ҳаволаларни танлаш эҳтимоллиги
; d*PRi Ci
«назарий 
кириш» оқими, у
i
саҳифасидан
a
саҳифасига етиб
боради
(
суммалаштириш
a
саҳифасига ҳавола этилувчи барча саҳифалар
бўйича бўлади ); (1-
d 
) саҳифанинг минимал PageRank (фойдаланувчи
мунтазам равишда бошланғич нуқта сифатида янги сайтни танлагани
учун у нолга тенг эмас). 
Кенг тарқалган янглишишлардан бири , PageRank ни ушбу
формула орқали алоҳида олинган ҳужжат учун ҳисоблаб чиқариш
мумкин, бунда PageRank нинг машхур белгиларидан унга ҳавола
этилаётган ҳужжатлар қўлланилади. Бундай қилиш мумкин эмас. 
Қандайдир ҳужжатнинг PageRank ини ҳисоблаш учун қидирув
базасидаги ҳар бир ҳужжат учун линия тенгламаларининг N тизимини
тузиш керак , унда N – қидирув базасидаги ҳужжатлар сони. Барча
ҳужжатлар учун PageRank белгиларинг суммаси 1 га тенг бўлган шартни
бажаришда ( яъни фойдаланувчи исталган саҳифада бўлганлиги эҳтимоли
мавжуд) , эркин аъзо (1 – d) ҳар бир тенгламага 1/N кўпайтмаси қўшилади. 
Бу тизим N номаълумларни ўз ичига олади. Уни ечиб, қидирув
машинасига маълум бўлган ҳар бир ҳужжат учун PageRank белгисини
оламиз. 
Йирик қидирув машиналарининг қидирув базасида улкан

---

207 
миқдордаги ҳужжатлар сақланади. Тенглама тизимига мос келувчи
матрица сийраклашишига қарамай, бу тизимнинг миқдорий ечими улкан
ҳисоблаш қувватини талаб қилади. Шунинг учун қидирув тизими
ҳисоблаш жараёнини баъзи фаразларни киритиб максимал даражада
соддалаштиришга ҳаракат қилиши керак. Манна шу PageRank классик
формуласини амалга оширишнинг аниқ ўзига хосликлари қидирув
машиналарининг коммерция сирини ташкил қилади.
Фойдаланувчиларнинг баҳолаш мезонларига асосан саҳифаларни
даражалаш учун қидирув чиқаришларида фойдаланувчилар томонидан 
саҳифалар сифатини баҳолаш тизими қўлланилади, улар маслаҳатларга
асосланган: агар фойдаланувчи ҳавола бўйича ўтса, демак уни қизиқарли
деб ҳисоблаган , агарда қидирув тизимининг саҳифасига узоқ вақт
қайтмаса унинг кутганлари ўз тасдиғини топади.
Rambler қидирув тизими қидирув натижаларини даражалаганда
қидирув сўровларига жавобда машҳурлик коэффициентини қўллайди, у
охирги бир неча ҳафта давомида ушбу саҳифани кўриб чиққан 
фойдаланувчилар сони билан аниқланади. Берилган коэффициент,
алгоритм PageRank сингари, тармоқ саҳифалари орасидаги гиперҳаволалар
ҳисобига асосланган, бироқ буни амалга ошириш қўшимча равишда
Top100 
счетчигидан 
олинган 
саҳифаларга 
киришнинг 
реал
маълумотларини қўллайди. «Классик» ҳавола алгоритмлари амалда фақат
Web-мастер тармоғи фойдаланувчиларининг бир категорияси фикрини
эътиборга олади. Ҳақиқатда, агар кўп сонли Web-мастерларга у ёки бу
ресурс ёқса, улар унга ҳаволаларни жойлаштиради. Оддий
фойдаланувчилар қоида бўйича саҳифа ва сайтлар яратиш билан
шуғулланишмайди, шунинг учун уларнинг фикрини эътиборга олишнинг
имкони йўқ. Top100 счетчиги машҳурлик коэффициентини ҳаққоний
бўлишига мўлжалланган. 
Бироқ, охирги пайтда Top100 счетчигидан олинган ҳужжатларни 
давомати ҳақидаги маълумотларга кўра, машҳурлик коэффициентига
тобора камроқ таъсир кўрсатяпти, чунки счетчик баъзи сайт эгалари
қўллайдиган оммавий айлантиришларга қаршилик кўрсатишга қодир
эмаслар. Бунга мувофиқ холда, тармоқ саҳифалари орасидаги 
гиперҳаволалар ҳисоби асосида ҳисоблаб чиқарилувчи ташкил этувчилар
кўпроқ аҳамият касб этади.
Баён этилган мезонларга мувофиқ, сўровларга яқинлаштириб акс
эттирилган ҳужжатлар релевантлигини аниқлаш жараёни формуласини
қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: 
бу ерда: 
Ra (x)
–
a 
ҳужжатнинг
x
сўровга якуний мослиги
;
Ta (x) – a
ҳужжатнинг
x
сўровга ҳужжат матнининг релевантлиги 
(код); 
La (x)
– 
a
ҳужжатнинг
x
сўровга бошқа ҳужжатлардан ҳаволаларни

---

208 
ҳисобга олган матннинг релевантлиги
; PRa
- a саҳифасининг PageRank ; F 
(PRa ) монотон камаймайдиган функция, ваҳоланки
F(0) = 1
ва эътироф
этиш мумкинки,
F(PRa ) = (1+ q * PRa ); m, p, q
– оғирлик 
коэффициентлари, улар қидирув тизимлари ишлаб чиқувчилари
томонидан аниқланади.
 
Юқорида баён этилганларни эътиборга олиб, таъкидлаш мумкинки,
саҳифа даражасини (рангини) ошириш учун тармоқдаги ҳужжатларнинг
кўпчилик қисми унга мурожаат қилишига эришиш устида ишлаш керак.
Буни турли усуллар билан амалга ошириш мумкин– бошқа сайтлар
билан ҳаволалар алмашиниш йўли билан, каталоглардан рўйхатдан ўтиш 
ва турли тематик ресурслар орқали ва ҳ.к. 
Идеал усул – ўз сайтини шундай қизиқарли ва ажойиб қилиш
керакки, бошқа ресурс эгалари ўзлари унга ҳаволани қўйишни зарур деб
ҳисобласин. Шуни унутмаслик керакки, ҳужжат даражасини (рангини) 
ҳисоблаганда ташқи ва ички ҳаволалар эътиборга олинади. Шунинг учун 
ақл билан қилинган перелинковка мавжуд ахборотлар нуқтаи назаридан
энг муҳимлари даражани кўтариш имконини беради. Бу маънода энг
муҳим ҳужжатлар албатта сайтнинг бош саҳифасидан ҳаволага эга
бўлишлари шарт, у одатда сайтнинг барча саҳифалари орасида энг юқори
даражага эга, бунинг натижасида сайтга кўпчилик ташқи ҳаволалари унга
кўрсатади.