O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich

3.9-jadval 
Suvning beton qorishmasida tasniflanishi 
Bog‘lanish harakteri 
Bog‘lanish yuzaga 
kelishining sharoit va 
sabablari 
Suvning taqribiy nisbiy miqdori, 
suvning umumiy miqdori % 
hisobida 
Yangi 
tayyorlangan 
qorishmada 
Sementning 
qotish davrida 
Kimyoviy (aniq 
miqdoriiy nisbatlarda) 
Qorishmadan gidratatsiya va 
kristallashuv 
1-2 
4-5 
Fizikaviy-kimyoviy, 
adsorbsion 
Qattiq fazaning molekulyar 
kuch maydonida adsorbsiya 
3-5 
20-25 
Mexanik, tuzilish 
Suvning ingichka kapillyarlar, 
yoriqlar va g‘ovaklarni 
to‘ldirishi 
93-95 
70-75 

---

133 
Sement zarralari va mayda tuyilgan qo‘shimchalar o‘lchamlari kichik 
hamda katta nisbiy yuzasi bilan farqlanadilar, natijada sement hamiri yuqori 
taraqqiy etgan yuzali bo‘limga “qattiq jism – suyuqlik” holatiga ega bo‘ladi. 
Bunday sistemada adsorbsion kuchlar, molekulyar va kapillyar o‘zaro ta'sirlashuv 
kuchliroq namoyon bo‘ladi va ular sistemaning bog‘lanish darajasini oshiradi.
Sement hamirining xususiyati qattiq va suyuq holatlar nisbatiga bog‘liq: 
tarkibdagi suv miqdorining oshishi bilan sement hamiri harakatchanligi oshadi, 
plastik mustahkamligi kamayadi. Beton qorishmasida suv turli holatlarda bo‘lishi 
mumkin (3.9-jadval). Suvning kamroq qismi sement bilan kimyoviy 
ta'sirlashuvga kiradi va kimyoviy bog‘langan holatda qoladi. Bu suvning nisbiy
miqdori borgan sari o‘sib boradi, biroq qotish vaqtida 5 %dan oshmaydi. Suvning 
boshqa qismi adsorbsion kuchlar ta'sirida qattiq fazaning yuzasida fizikaviy-
kimyoviy bog‘lanishda bo‘ladi. 
Beton qorishmasi xossalariga ta'sir etuvchi omillar 
Fizikaviy-kimyoviy bog‘langan suvning miqdori ham odatda qattiq 
jismning nisbiy yuzasini ortishi bilan kuzatiladigan sementning giratatsiyasi 
jarayonida o‘zgaradi. Yangi tayyorlangan sement hamirida bunday suvning 
miqdori 3-5% ni, qotish vaqtigacha esa o‘sib borib umumiy suv miqdoriining 25% 
gacha yetadi. Sement hamiridagi asosiy suv miqdori donalar orasidagi muhitda 
joylashadi, bu g‘ovaklar va oraliqlarning o‘lchamlari 1 dan 50 mkm gacha va 
undan ortiq o‘zarishi mumkin. Sementning giratatsiyasi jarayonida kapillyar 
kuchlar ta'siri va gel paydo bo‘lishi natijasida donalararo muhitda suv sement 
toshi bilan fizikaviy-kimyoviy bog‘lanadi. Odatda buni erkin bog‘lanish deb 
ataydilar, binobarin ular kimyoviy bog‘lanmagan va qattiq fazaning xech qanday 
molekulyar kuchlari ta'sirida emas. Erkin suvning nisbiy miqdori sement hamiri 
tayyorlangan zaxoti suvning umumiy hajmiga nisbatan 90%ni tashkil etadi va 
qotish jarayoniga qadar 65-70% ga tushib ketadi. Aynan erkin suvgina sement 
hamirining harakatchanligiga eng ko‘p ta'sir ko‘rsatadi. 
 
 

---

134 
Beton qorishmalarining xususiyatlari 
Beton xususiyatlari qoliplash uni tayyorlash, joylash va qotishidan 
boshlanadi. Bu jarayonlar betonning, konstruksiyaning va buyumlarning sifatini 
aniqlaydi. Shu sababli beton qorishmasini xususiyatlarini, uning turli faktorlarga 
bog‘liqligini, berilgan xususiyatdagi beton qorishmasini olishni bilish, beton 
qorishmasini tayyorlash jarayonlarini, yoyishni va qotish davrlarini uquvli 
boshqarish katta ahamiyat kasb etadi. Beton qorishmasiga xususiyatli bo‘lgan 
jihatlardan biri uning qulay to‘shaluvchanligi, yoki shakllanuvchanligi, jumladan, 
berilgan shaklni bir tekisda yoyilib qoplashi va ayni vaqtda bir turligini va 
monolitligini saqlashidir. Qulay to‘shaluvchanlik beton qorishmasining shaklni 
(qolipni) to‘ldirish jarayonida harakatchanligi(oquvchanligi), plastikligi, ya'ni 
yorilmasdan deformatsiyalanishi bilan aniqlanadi.