5-amaliy mashg‘ulot Mavzu: Terminlarning yasalishi. Reja: Sohaviy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi

avtor, arxitektor, gumanizm, doklad, 
ideologiya, inspektor, intelligent, kontrol, komandirovka, komandirovochnaya, 
leksiya, ministr, oblast, ostanovka, planeta, problema, rayon, raport, redaktor, 
revolyutsiya, spravka, student, sekretar, tema, territoriya, traditsiya, forma
singari 
so‘zlar o‘rnini 
muallif, me’mor, insonparvarlik, ma’ruza, mafkura, nozir, ziyoli, 
nazorat, safar, safarnoma, та’ruza, vazir, viloyat, bekat, sayyora, muammo, 
tuman, bildirishnoma/ xabarnoma, muharrir, inqilob, ma’lumot ma’lumotnoma, 
talaba, kotib/ kotiba, mavzu, hudud, an’ana, shakl
kabi tavsiya etilgan so‘zlar 
osonlik bilan egalladi. Chunki ular dubletlar sifatida tilimizda ozmi-ko‘pmi 
oldindan ham qo‘llanilib kelinayotgan edi. 
Ko‘pgina misollar tahlili atamalar, nomlanishlar turg‘unligi murakkab masala 
ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi sobiq Ittifoq tasarrufida ekanligida, 
rus tilining Ittifoq hududidagi boshqa tillarga ta’siri kuchli bo‘lgan paytlarda biz 
hech bir ikkilanmasdan 
respublika, oblast, rayon, avtor, agitatsiya, propaganda, 
ideya, plan, forma, protsent, protsess, komandirovka, raport, spravka, student, 
sekretar, ministr
kabi so‘zlarni, garchi ularning tilimizda (oldin qaysi tildan qabul 
qilingan bo‘lishidan qat’i nazar) muqobil variantlari bo‘lsa-da, ishlataverar edik. 
Vatanimizning mustaqillikka erishishi munosabati bilan tabiiy ravishda bu 
so‘zlarga jamoatchilik tomonidan munosabat bildirildi. 
Jumhuriyat, viloyat, tuman, 
muallif tashviqot, targ‘ibot, g‘oya, reja, shakl, foiz, jarayon, safar, bildirishnoma, 
ma’lumotnoma, talaba, kotib(a), vazir
kabi muqobil variantlari ham 90-yillar 

---

6 
boshlaridan ular bilan bab-baravar qo‘llanila boshlandi va bu parallellik tilimizda 
me’yor sifatida ma’lum muddat saqlanib turdi. 
Endi oradan o‘n yildan ko‘proq vaqt o‘tgach, butunlay boshqa manzara 
kuzatiladi. Bu o‘tgan vaqt orasida birinchi guruh so‘zlar asosan ikkinchi guruh 
so‘zlariga o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi, deb bemalol ayta olamiz. Nega asosan deb 
aytayapmiz? Shuning uchunki, saragi sarakka, puchagi puchakka deganlaridek, bu 
so‘zlarning har biri vaqt g‘alviridan o‘tdi. Ayrimlari hozir ham parallellik 
xususiyatini saqlab qoldi: 
respublika - jumhuriyat, universitet - dorilfunun
kabi. 
Ularning semantik-uslubiy ma’nolari aynan bir xil bo‘lmagani uchun ham shunday 
bo‘ldi. Bunday parallel qo‘llanishning boshqa sabablari ham bor. Biz 
tilshunosligimizda 
epitet – sifatlash, 
derivatsiya – so‘z 
yasalishi, 
affiks –
 qo‘shimcha, abbreviatura – qisqartma so‘z, anafora – misra boshidagi tovush 
takrori, antroponimlar – kishi ismlari, toponimlar – joy nomlari, atribut –
 aniqlovchi, 
affrikatlar – qorishiq 
undoshlar, 
stil – uslub, stilistika –
 uslubshunoslik 
kabi o‘nlab atamalarni parallel holda hozir ham ishlatib 
kelmoqdamiz. Buning boisi atamalarning birinchisi xalqaro termin sifatida barcha 
tillarda qo‘llanilib kelinayotganligidadir. 
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, yangi tavsiya etilayotgan 
so‘zlarning ma’qul kelishi va me’yorlashishi ularni tilda avval qo‘llanilib 
kelinayotgan yoki kelinmayotganiga ham bog‘liq. Boshqacha aytganda, ularni 
ko‘rish va eshitishga odatlanish me’yorlashishiga ko‘maklashadi. 
Psixologiya faniga oid ko‘plab atamalar shu soha mutaxassislarining 
tavsiyasiga binoan o‘z o‘rnini sharq ilmida qo‘llanib kelingan atamalarga bo‘shatib 
berdi. 
Psixologiya – ruhshunoslik, psixika – ruhiyat, psixik protsess – ruhiy