«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

 
1.3. Badiiy nutqning ifoda vositalari 
 
Ma’lumki, so’z tilning asosiy birligi va uning badiiy vositasining sezilarli 
elementi sanaladi. Nutq ifodaliligi, avvalombor, so’z bilan bog’langan. 
Badiiy nutq ifoda vositalariga 
troplar
(obrazli, ko’chma ma’nodagi so’zlar) 
va 
stilistik figuralar
(obrazli iboralar) kiradi.Troplarning qo’llanilishi badiiy 
nutqda yangi ma’noli yangi birikmalar yaratadi, fikrning yangi bo’yoqlari bilan 

---

19 
nutqni boyitadi, ma’lum bir hodisaga so’zlovchi uchun kerak bo’lgan fikr 
bo’yog’ini, uning ma’nosini xabar qiladi, va uni hodisa baholashiga uzatib beradi. 
Quyidagi 
trop
larning ko’rinishini farqlaymiz: 
sodda
(o’xshatish, epitet) va 
murakkab 
(metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, kinoya, mubolag’a, 
litota, perifraz va boshqalar) 
Badiiy matndagi so’z - bu alohida bir dunyo. Badiiy so’z - voqelik, atrofdagi 
dunyoning o’zgacha idrok etilishiga bo’lgan individual-mualliflik munosabatining 
ko’zgusidir. Badiiy matnda o’zining aniqliligi - metaforik, o’zining haqiqati esa 
badiiy ochilish; kontekst orqali yuzaga chiquvchi so’zning butun funksiyasi 
o’zgaradi: «Xohlardimki yagona bir so’zda / Men o’z g’am va a’lamlarimni to’kib 
tashlashni….» (G.Geyne). Badiiy matndagi metaforik fikrlar atrofdagi dunyoning 
individual idrok etilishi bilan bog’langan. San’at - bu shaxsiyatga bo’lgan 
muallifning o’z fikrining ifodasidir. Metaforalardan bizni hayajonga soluvchi obraz 
yaratuvchi adabiy ma’no to’qiladi va badiiy asarning obrazi bizga hissiy ta’sir 
o’tkazadi. So’zlar qo’shimcha ma’nolar, stilistik bo’yoqlar oladi, badiiy adabiyotni 
o’qiy turib, atrofimizni o’rab oladigan o’zgacha dunyoni yaratadi. Nafaqat badiiy, 
balki og’zaki va so’zlashuv nutqida ham nutqning ishonarliroq, hissiyroq, 
obrazliroq bo’lishi uchun barcha ifoda vositalaridan hech o’ylamasdan 
foydalanamiz. Nutqimizning o’ziga xos ifodaliligini metaforalar beradi.