B. T. Toshmuhamedov

Tem ir-m agnezial-silikatli m etasom atoz. 
Bu tip m etasom atoz 
ikki xil boMadi:
1. K arbonat jinslarga tem ir bilan m agniyning kelib q o ‘shilishi.
2. Kalsiy karbonati boMmagan silikat jinslarda temirli magniyli 
m inerallarning rivojlanishi.
Si, Sn, B, Li, C a, F, S birikishi bilan bogMiq m etasom atoz 
n a tija s id a k a s s ite rit, tu r m a lin , to p a z , fly u o rit va b o s h q a
m inerallardan iborat o ‘ziga xos assotsiatsiya yuzaga keladi.
M etasom atitlar metamorfiklarga nisbatan ancha kam tarqalgan 
boMib deyarli h am m a tip m etam orfizm jinslarga uchraydi.
Avtometasomatoz — avtometamorfizm natijasida yuzaga kelgan 
m etasom atoz jarayoni ham ko‘p taraqqiy etgan. Piroksenlam ing 
amfibollanishi, kaliyli dalashpatlarining albitlanishi, skapolitlanishi, 
plagioklazlam ing epidotanishi, pirosenlar bilan olivenning serpen-
178

---

tin la n ish i ja ra y o n la r i a v to m e ta s o m a to z u c h u n tip ik m iso l boM adi.
A v to m e ts o m a to z n a tija sid a y u z a g a kelgan m e ta so m a titla r q a to r ig a
se r p e n te n itla r , listv e n itla r, g r e y z e n la r kabi t o g ‘ jin sla ri kiradi.
R e g io n a l m e ta m o r f iz m s h a r o i t l a r i d a y u z a g a k e lg a n
m etasom atik jarayonlarga stavrolit-distenli slanetslardagi stavrolit 
bilan d istenning serp en tin lan ish in i, am flbolitlarning sk apolit- 
lan ishini, vulqonogen jin slarn in g (k o ‘p in ch a o ‘rtac h a n o rd o n
tarkiblisining) propilitlanishini, o ‘rta va asos m agm atik jinslarni 
va shunday tarkibli tuflarni yashil toshli o ‘zgarishini k o ‘rsatishi 
m um kin.
H ar xil kom p o nentlarn i chetdan kelib qo'shiladigan kontakt 
m etam orfizm i ham m etasom atik jarayon boMadi, buning tipik 
misoli skarnlardir.
U ltra m e ta m o rfiz m m u h itid a m e ta s o m a to z ja ra y o n i b ir 
m uncha intensiv nam oyon boMadi (h ar xil tarkibli to g ‘ jin slarin i 
g ranitsim on jin slar bilan m etasom atik alm ash in ish i, gneys va 
m igm atit kabi jin slard a kaliyli dalashpatlar porfir h u d u d larini 
rivojlanishi bunga misol boMadi).
M etasom atitlar ju d a k o ‘p xil boMishiga qaram ay, ularning 
ham m asi quyidagi xossalarga ega:
1. M etasom atik zonalikning mavjudligi, bu m etasom atoz ju d a 
ham intensiv nam o yo n boMgan uchastkalarda m inerallar sonining 
kam ayib ketishida o ‘z aksini topadi (K orjinskiy, 1956; Yeliseyev, 
1963).
2. Jarayonni kim yoviy m uvozanatiga ju d a yaqin borishi bilan 
bogMiq ra v ish d a , m o n o m in e ra l (yoki kam so n li m in e ra lli) 
jinslarning hosil boMishi.
3. Bir m ineralning boshqasi bilan alm ashinishining natijasi 
oMaroq. K arrozion strukturani yuzaga kelishi, psevdom orfozlam ing 
rivojlanishi.
4. M etasom atitlarni o ‘ziga xos rudali boMishi, polim etallar, 
qalay, volfram, m olibden, oltin, mis va boshqa foydali qazilm alar- 
ning ju d a ko‘p sano atbo p konlari genetik jih atd an shu jin slar 
bilan bogMiqdir.
179

---

Birlamchi magm atik va cho'kindi tog' jinslari yerning chuqur 
qism larida o'zgarishi natijasida metam orfik jinslar hosil bo'ladi. 
M etam orfizm jarayonida birlam chi m inerallar to'liq yoki qism an 
qayta kristalianadi. Qayta kristallanish minerallarni erish nuqtasidan 
past haroratda sodir bo'ladi. M etam orfik jinslar Yer qobig‘ida keng 
rivojlangan bo'lib, ko'proq dokembriygacha boMgan davrlarda sodir 
boMgan. U lar Yer qobigMni katta hududlarida keng rivojlangan.
M etam orfik jinslarni o ‘rganish katta aham iyatga ega, chunki 
ular bilan ko'p foydali qazilm a konlari bogMangan. T og‘ jinslarini 
m etam orfizm i deb, strukturaviy va mineralogik o ‘zgarishga olib 
keladigan har qanday jarayonga aytiladi. Ayrim hollarda fizikaviy 
va kimyoviy sharoitni o'zgarishi jinslarni kimyoviy o'zgarishiga 
olib keladi. M etam orfizm nin g asosiy om illariga h aro ratn i va 
gidrostatik va bir tom onlam a bosim ni oshishi, pastdan koMarilgan 
eritm a va gazlar kiradi. H aroratni oshishi magm atik jinsni harorati, 
radioaktiv elem entlarni parchalanishi va jinslarni yerni chuqur 
qismlarga tushib qolishi bilan bogMangan. Chuqurga tushish bilan 
har 33 metrda harorat o ‘rtacha l°Cga oshadi. G idrostatik bosim 
kontinetda har bir km da 270 atm. ga oshadi. M etamorfizm quyidagi 
turlarga bo'linadi: Regional va lokal metamorfizm, dinam om etam or- 
fizm, kontakt metamorfizm, kontakt metasomatizm, avtometasoma- 
tizm , gidrotermal m etasom atizm va boshqalar.