B. T. Toshmuhamedov

UI
II
III — burmalar hosil bo'lish
bosqichi.
49-rasm. 
G eosinklinal
taraqqiyot bosqichlari:
I — boshlang'ich bosqich;
II — chuqurlashish va
sedim entatsiya bosqichi;
210

---

Y er konsentrik geosferadan iborat b o 'lib , u ning m arkaziga 
borgan sari atom lar zichligi ortib boradi. Bu zonalardagi ato m lar 
tayyor elem entlar kabi o g ‘irligi b o 'y ich a taqsim lanm ay, fizik- 
kimyoviy sharo itlar ta ’sirida paydo bo'lgan.
Y erning c h u q u r qism i q attiq agregat h olda b o 'lib , u n in g
atrofidagi p o 'st bosim kam ayishi bilan suyuq holga keladi.
Y erning q attiq p o 's tin i suyuq p riosferaga q a ra m a -q a rsh i 
qo'yish to 'g 'ri kelm aydi, aksincha, tektonik harakat natijasida 
m agm a (suyuq m assa) hosil b o 'lad i, deb hisoblash kerak.
Y er ichki qism larining qattiq agregat holati un chalik tu rg 'u n
emas. Chunki siqilish natijasida zichlangan materiyallari radioaktiv 
nurlanish natijasida kengayadi. Yer po'sti qan ch a siqilsa, qaram a- 
qarshi kuch sh u n ch a k o 'p kengayishiga sabab b o'lad i.
Y er p o 's tin in g to 'x to v siz siq ilish i k en g ay ish ja ra y o n ig a
q a ra m a -q a rs h id ir. Lekin h o z irg a c h a Y er sh a rid a kengayish 
ja ra y o n id a n siqilish ja ra y o n i u stu n b o 'lib kelgan. E peyrogen 
harakatlar uzoq vaqtlar davom etishidan Y er yuzasida dengiz, 
okean va q uaiq lik kabi notekisliklar vujudga kelgan. N atijad a 
fizik-kim yoviy sh aro it o'zgarib, m oddalarning k o 'p qism i ju d a
o'zg arib ketadi. Bunga suvni misol qilib ko 'rsatish m um kin. Suv 
Y er yuzasida +4° da siqiladi, yana sovitilsa kengayadi, 0U da esa 
yana un ing hajm i kengayadi, chunki suv m uzlaydi. A gar Y er 
po'sti hajm ining kam ayishi bilan uning b o 'sh ro q p o'sti hisobiga 
zich po 'sti qalinlashib borsa, un da chekka p o 'sti qisqarishi kerak; 
bu paytda yonlam a bosim kelib chiqadi. Bu hodisa Y er p o'stinin g
b o 'sh ro q geosinklinal qism larida to g ' b u rm alanish hodisasini 
keltirib chiqaradi. Ba’zan bu harakat qattiq p o 's t orasida oldin 
burm alangan joylarda ham bo'ladi.
Y onlam a bosim Yer po'stining ichki qism ining h am qisilishiga 
olib keladi va nihoyat, m agm aning harakatiga h am d a silkinishiga 
im koniyat yaratib beradi.
Keyingi kengayish fazasida keskin o 'z g a rish lar yuz berib, 
yoriqlar paydo b o'ladi va bu yoriqlardan m agm a yuqoriga oqib 
chiqishi m um kin. Esh b u rm alar tagida hosil b o 'lg an m agm a q at­
lam lar orasiga shunday yo'l bilan kirib boradi va dastlab nord o n
(yengilroq) lava oqib chiqadi; undan so'ng asosiy m agm a ko'tariladi.
211

---

Shunday qilib, diastrofizm Y er p o ‘stida ikki xil k o 'rinishda 
r o 'y b e ra d i. M a g m a tiz m (v u lq o n iz m ) yer m a te riy a s in in g
m arkazdan qochish kuchi ta ’sirida uning chekka to m o n larin i 
kengayishidan hosil b o ‘ladi. S huning uchun Yer tarixida ikki 
faza bo'ladi. Birinchisida radial tektogenez harakat b o ‘lib, bunda 
Yer p o ‘sti kengayadi va radial darzlar vujudga kelib, bu darzlar 
orqali m agm a harakatlanadi. Ikkinchisida tangensial (yonlam a) 
harakat b o ‘lib, bu Y er p o 'stin in g qisilishiga va qatlam larning 
burm alanishiga olib keladi.
Yer p o ‘stida vaqt o ‘tishi bilan qisilish va kengayish jara y o n ­
lari tobora m urakkablashib boradi. Tangensial diastrofizm keyingi 
geologik davrlarda k o 'p ro q kuchga ega bo'lm oqda. V ulqonizm
fazalari ham xuddi shunday tartibda borgan, lekin bu hodisa 
geologik kuzatishlar asosida yetarli darajada hal qilinm agan.