O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti falsafa kafedrasi

 

                                                           4.3.Axloq tuzilmasi. 

Axloqning o’ziga xos tuzilmasi, omillari, unsurlari mavjud. Axloq tuzilmasi uch omil  – asosdan 

iborat bo’lib, bo’lar: axloqiy ong, axloqiy hissiyot va axloqiy  hatti-harakatlardir. Ana shu uch omilning 

tuzilmadagi  o’rni,  mavqei  masalasida  turli  xil  qarashlar  mavjud.  Ba‘zi  axloqshunoslar  axloqiy  ong, 

ba‘zilar axloqiy hissiyotning o’zini asosiy unsur deb talqin etadilar. 

Bu  uch  unsur  bir-biri  bilan  dialektik  aloqadorlikdadir.  Axloqiy  hissiyot  bo’lar  ichida  muhim  rol 

o’ynaydi.  Axloqiy  hissiyot    axloqiy  anglash  uchun  material  vazifasini  bajaradi.  Ba‘zida  bu  jarayon  

munosabat tarzida namoyon bo’ladi.  

Insonning axloqiy hayoti, uning  axloqiy tajribalari,  axloqiy faoliyatlari ana shu  uch omil asosida 

shakllanadi.  Axloqiy  kodekslar,  me‘yorlar  va  tamoyillar  ana  shu  uch  omil  asosida  ro`yobga  chiqadi  va 

ularga asoslanadi.  

Ba‘zan  bu  uch  omil  o’rtasida  nomutanosiblik  paydo  bo’ladi.  Til  bilan  dil  o’rtasida 

kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Ish bilan so’z birligi o’rtasida ziddiyatlar paydo bo’ladi.  

Axloq  eng  avvalo,  umuminsoniy    an‘anaviy  hodisa  bo’lib  kelgan.        Asosiy  axloqiy  qadriyatlar, 

mushtarak axloqiy tushunchalar, axloqiy tamoyil va me‘yorlar barcha mintaqalar hamda millatlar uchun 

bir  xil    ma‘no  kasb  etadi.  Chunonchi,  muhabbat,  ezgulik  va  yovuzlik,  yaxshilik  va  yomonlik,  vijdon, 

burch,  insonparvarlik,  odamiylik,  baxt,  to’g’rilik,  rostgo`ylik,  saxiylik  va  bahillik  singari  fazilat  hamda 

illatlar tom ma‘noda umuminsoniy hodisadir.  

Axloqda,  umuminsoniylik  jihatlaridan  tashqari,  mintaqaviy,  milliylik  xususiyatlari  ham  muhim 

ahamiyat  kasb etadi.  

Mintaqaviylik  va  milliylik  xususiyatlari,  uning  ko’rinishlar  hulqiy  hatti-harakatlar,  odob  va 

etikada  yaqqol  ko’zga  tashlanadi.  Musulmon  mintaqasida  dasturxon  ustida    bosh  kiyimsiz  o’tirish 

beodoblik  hisoblangan.  Bo’lardan  tashqari  gigienik  –  ozodalik  nuqtai  nazaridan  ham  ahamiyati  bor: 

ovqatlanish paytida rumolsiz yoki duppisiz erkak boshidan soch tolasi, qazg’oq, chang-gard taomga yoki 

dasturxonga  tushishi  mumkin.  Nasroniy  mintaqasida  esa  aksincha,  dasturxon  ustida  bosh  kiyimni 

yechmaslik Xudo in‘om etgan taom va dasturxonga hurmatsizlik hisoblanadi.  Yoki amirikalik yigit o’z 

stolida o’tirib, oyoqlarini kuldon va ichimlik ashyolari turgan stolchaga chalishtirib tashlab orom oladi va 

uning uchun bu tabiiy xol hisoblanadi.  

O’zbek uchun stolga yoki xontaxtaga oyoq quyib o’tirish – o’ta odobsizlik hisoblanadi. Garb va 

Sharq mintaqalari odobida ayrim farqlar mavjud bo’lib, Garbda huquqning axloqdan, Sharqda axloqning 

huquqdan  ustuvorligi  masalasi  kelib  chiqqan.    Garb  yoshlari  balogatga  yetgach,  ota-onaga  teng  huquqli 

fuqarolar  sifatida munosabat qiladi, o’zining qarshi fikrlarini tuppa- to’g’ri, ota yo onasining yuziga tik 

qarab bayon  qiladi va buni inson huquqlaridan, shaxs erkinligidan foydalanish deb biladi.  

Sharq  yoshlari,  masalan,  yapon  yoki  o’zbek  ota-onaga  tik  gapirishni,  to’g’ridan  -  to’g’ri  qarshi 

chiqishni an‘anaviy axloqiy qoidalarning oyoq osti qilinishi deb tushunadi, padari yoki volidasi ko’ziga 

qaramay  muloyim,  o’z  fikrini  tovush  ko’tarmay  aytishini,  ba‘zan  esa  sukunat  saqlashni  afzal  biladi. 

Ularga bo’yso’nishni burch sifatida olib qaraydi. Sharqona etiket, odobi qonun – qoidalarda insoniylik va 

mehr-oqibat tuyg’ulari mustahkam ildizga egadir.  

 

 

      

                                    

---

 

32