|
1.1.4.Aqli zaif bolalarda nutqni grammatik qurilishi va bog'lanishli
nutqning buzilishi
Ko'pchilik mualliflarning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki (V.G.Petrov,
M.F.Gnezdilov, M.F.Feofanov,
A.P.Fedchenko va boshqalaf) aqli zaif
o'quvchilarda nutqning grammatik tomondan shakllanmaganligi kuzatiladi. Bu
grammatik umumlashmalarni talab qiluvchi ko`plab topshiriqlarni bajarishdagi
qiyinchiliklarda kuzatiladi. Gaplarning sintaktik tuzilishlari, so'z yasalishdagi va
so'z o'zgartirishdagi morfologik shakllarning to'liq rivojlanmaganligi ham buning
sabablari hisoblanadi.
Kelishiklarni qo'llashda ham buzilishlar kelib chiqadi. Otlarning bosh va
tushum kelishiklari nisbatan yaxshiroq shakllangan bo'ladi. Eng ko'p xatolar
qaratqich va chiqish kelishiklar konstruksiyalarida uchraydi. Qaratqich kelishigi
ko'proq bosh kelishik bilan almashtiriladi.
18
Aqli zaif bolalarda kelishiklarni old ko'makchilar bilan noto'g'ri qo'llash,shu
konstruksiyalarni old ko'makchilar bilan noto'g'ri tushunishga qaraganda ko'proq
kuzatiladi. Impressiv
nutqda orqa, oldi, yonida,
ustida, tagida old
ko'makchilarning o'rnini almashtirib qo'llash kuzatiladi. Ekspressiv nutqda -ga, -
dan ko'makchilarini tushirib qoldirish, shuningdek, ustida, yonida, oldida,
orqasida, o'rtasida, orqali old ко'makchilarinig yo'qligi kuzatiladi.
Ravish va otdan hosil bo'lgan birikmadagi buzilishlar, ot va sonning
noto'g'ri birikishi kuzatiladi.
Bolalar otning qaratqich kelishigidagi, ko'plikdagi shaklini noto'g'ri
qo'llaydilar. Ba'zi bir hollarda qaratqich kelishigi qo'shimchalari almashtir'ib
yuboriladi. Sifatga oid so'zlarning otlar bilan sodda va kelishikda moslashuviga
doir bo'lgan topshiriqlarni bajarishda xatolarga yo'l qo'yiladi.
To'liq shakldagi sifatlarini qisqa shakldagi sifatlar bilan almashtirishdagi
xatolar ham o'ziga xos tomonlarga ega.
Aqli zaif bolalarda so'z yasalishi funksiyasi, so'z o'zgarishiga qaraganda
kamroq shakllangan, deb hisoblanadi. So'z yasalishining kam shakllanganligi
otdan yasaluvchi sifatlar hosil bo'lishidagi qiyinchiliklarda ko'rinadi (tosh-toshli).
Quyi sinflardagi aqli zaif o'quvchilar uchun sodda yig'iq gaplar xarakterli
bo'lib hisoblanadi. Tarkibida to'ldiruvchi, ba'zan o'rin holi ishtirok etgan sodda
yoyiq gaplar ham ishlatiladi (Qiz gul uzyapti; Bolalar maktabga boryaptilar).
Bolalarning mustaqil nutqida ega yoki kesim, yoki ega bilan kesim tushirib
qoldirilgan gaplar tez-tez uchrab turadi. Masalan, rasmga qarab hikoya tuzish:
"Bola baliq tutyapti. Tashladi. Yugurdi. Qayiqda suzyapti".
Aqli zaif bolalarda so'zning morfologik tarkibi va gapdagi so'zlarning
sintaktik aloqasi haqidagi tasavvurlar, morfologik umumlashmalar juda ham
kambag'al. Nutqning leksik-grammatik qurilishining rivojlanmaganligi,
ayniqsa bog'lanishli nutqda yaqqol namoyon bo'ladi.
Ko'pgina mualliflarning ishlarida aqli zaif bolalarda bog'lanishli
nutqning sekinlashgan holda rivojlanishi va o'ziga xos sifatlari bilan
xarakterlanishi keltiriladi. Ular uzoq vaqt situativ nutqda va savol-javob
19
bosqichida to'xtalib qoladi. Bu bolalarda mustaqil fikr bayon qilishga o'tish
juda qiyin hisoblanadi. Ko'pchilik hollarda yordamchi maktablarning yuqori
sinflarigacha cho'ziladi. Mustaqil fikr bayon qilishning hosil bo'lishi
jarayonida aqli zaif o'quvchilar kattalarning yordamiga muhtoj boiadilar.
Aytib ko'mak berish yoki savol tarzida berish zaruriyati seziladi. Ayniqsa, bu
bolalar uchun kontekstli nutq shakli qiyin hisoblanadi. Situativ nutq, ya'ni
ko'rgazmalilikka, aniq situatsiyaga (holatga) tayangan nutq nisbatan
yengilroq amalga oshiriladi.
Mustaqil
nutqning
rivojlanmay
qolishida
dialogning
to'liq
shakllanmaganligi muhim rol o'ynaydi. Ma'lumki, dialogik nutq monologik
nutqdan oldin shakllanadi va uning rivojlanishini tayyorlab beradi. Aqli zaif
bolalar ko'pincha biror-bir voqeaning mazmunini aniq bayon qilishning
zaruriyatini tushunib yetmaydilar, ya'ni ular suhbatdoshiga (suhbat
mazmuniga ko'ra) moslasha olmaydilar.
Mustaqil fikr bayon qilishlar uzuq-yuluq bo'ladi. Hikoya qilishda
mantiqiy tartib, qismlar orasidagi aloqa buziladi. Bog'lanishli matnlar
ko'pincha fragmentlardan iborat bo'ladi, yagona bir butunlikni tashkil
qilmaydi va bayon qilishning qisqaligi bilan xarakterlanadi. Aqli zaif
bolalarda bog'lanishli nutqning shakllanishidagi ortda qolish sabablaridan
biri ularning nutqiy aktivligi juda zaif va tezda holdan toyishi hisoblanadi.
Monoligik nutq jarayonida hikoyani konkretlashtirish va rivojlantirish
bolaning o'zi tomonidan amalga oshiriladi. Ba'zi bir hollarda, xususan,
bolalarda hikoyalash mavzusiga qiziqish uyg'onganda, mustaqil fikr bayon
qilish xarakteri ham o'zgaradi: hikoya mazmuni kengayadi, gaplardagi
so'zlar soni ham ortadi. Shunday qilib, mustaqil fikr bayon qilishda
motivatsiya (sabab-sharoit) katta rol o'ynaydi.
Aqli zaif bolalarda bog'lanishli fikr bayon qilishning o'ziga xosligi
topshiriqning xarakteridan, mustaqil fikr bayon shaklidan kelib chiqadi.
Mustaqil hikoya qilishga qaraganda, aqli zaif bolalarda, qayta so'zlab berish
yengil amalga oshiriladi. Lekin ularning qayta so'zlab berishlari ham qator
20
o'ziga xosliklarga ega. Masalan, ular matnning ko'pgina muhim qismlarini
tushirib qoldiradilar, mazmunni soddalashtirib bayon qiladilar, vaqt, makon,
sabab-oqibat
munosabatlarida
tushunmovchiliklar
namoyon
bo'ladi.
Ko'pincha ular matnda bo'lmagan voqea-hodisalarni, detallarni qo'shib
yuboradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
