A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

8.3. Jinoiy guruhlarda yetakchilik (liderlik) va uning  
psixologik tavsifi 
 
Jinoiy guruhning rivojlanishidagi muayyan bosqichda uning ichki 
tuzilishida yetakchi siymosi paydo bo‘ladi. U odatda guruh tashkilotchisi 
va rahbari sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Guruh yetakchisi paydo bo‘lishi 
bilan guruh uyushadi va jipslashib qoladi, uning faoliyati jadallashadi, 
maqsadga qaratilgan xususiyatga ega bo‘ladi va borgan sari ijtimoiy 
xavfli tus ola boshlaydi. Ichki psixologik tuzilish bilan bir vaqtda jinoiy 

---

 166 
guruhning funksional tuzilishi ham tashkil topadi. Har bir yangi jinoyat 
guruh ishtirokchilarining vazifalarini yanada aniqroq belgilab beradi: 
ayrimlar qilmishni bevosita bajaradi, boshqalar jinoyat obyektini qidirib 
topadi, yana boshqalari o‘g‘irlangan narsalarning o‘tkazilishini ta’min-
laydilar va hokazo. Funksional tuzilish jinoiy guruhning shaxsiy tarkibi, 
sodir etilayotgan jinoyatning turi, tajovuz obyekti va boshqa omillar bilan 
bog‘liq bo‘ladi. 
Yetakchilik qobiliyati va atrofdagilarni boshqarish mahorati yetak-
chining qayg‘udosh bo‘lish subyektiv imkoniyatlarini jiddiy ravishda 
cheklovchi yoki bunga to‘sqinlik qiluvchi hissiy sovuqqonlik bilan 
ta’minlanadi. Ayni vaqtda bu jihat atrofdagilar bilan zarur ijtimoiy-
psixologik masofani saqlab turish, yuzaga kelayotgan vaziyatning barcha 
muhim jihatlarini inobatga olgan holda tahlil qilish hamda shu asosda 
oqilona qaror qabul qilishga imkon beradi. Yetakchilarning ushbu 
guruhlari o‘rtasida raqobat, yashirin dushmanlik mavjud, ammo maqsad-
lar va unga erishish yo‘llari umumiyligi sababli ular hamkorlik qiladilar. 
«Yetakchi» ko‘pincha sudlanmagan, juda aqlli, ma’lumotli, tashkilot-
chilik qobiliyatiga, maslahatchilar sifatida esa «obro‘mandlar» va hatto 
«qonundagi o‘g‘rilar»dan iborat tajribali professional jinoyatchilarga ega 
bo‘ladi
1
. 
Jinoiy guruhlar Yetakchilari qo‘l ostidagilar ustidan ruhiy hoki-
miyatga egadirlar. Uyushgan jinoiy guruhlar yuzaga kelishi va mavjudli-
gining o‘zi ana shu hodisaga asoslanadi. Psixologiyada «hokimiyat» 
tushunchasining shunday ta’rifi mavjud: individ o‘zini o‘rab turgan 
dunyoga ta’sir ko‘rsatib hosil qiladigan har bir samara (effekt) uning 
qobiliyat, kuch, bilimdonlik sifatida tushuniladigan hokimiyati bilan 
bog‘liqdir. Hokimiyatning manbalari – hokimiyatni qo‘llayotgan subyekt 
boshqa birovning tegishli motivlari qondirilishini ta’minlashiga, ushbu 
qondirilishning ushlab turilishi yoki oldi olinishiga yordam beradigan 
vositalardir. Mavjud tasniflardan biriga ko‘ra hokimiyatning oltita 
imkoniyatdagi manbai ajratiladi
2
. 
Jinoiy guruh tashkilotchilari uning a’zolari o‘rtasida yetakchiligini 
saqlab qolish uchun foydalaniladigan hokimiyat manbalarini ko‘rib 
chiqamiz. 
                                         
1
 Qarang: Гуров  А.  Организованная  преступность:  не  миф,  а  реальность.         
– М., 1992. – С. 23.
 
2
 Qarang: Хекхаузен  Х.  Мотивация  и  деятельность. – М., 1986. – С. 354–
362; Политическая психология. – СПб., 1992. – С. 7.
 

---

 167 
 Mukofotlash  hokimiyati. Uning kuchi guruh talablari hokimiyat 
obyektlari (jinoiy guruh a’zolari)ning umidlarini qanchalik qondirishiga, 
shuningdek yetakchi bunday qondirishni guruh a’zosining o‘zi uchun 
istalgan xatti-harakatiga bog‘lab qo‘yishiga bog‘liq. Aslida jinoiy guruh 
a’zosining g‘arazli motivlari faqat yetakchi qo‘ygan vazifalar benuqson 
bajarilgan taqdirdagina amalga oshishi mumkin. Ushbu hokimiyat 
kutiladigan mukofot miqdori bilan birga oshib boradi.