I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

E nergetika auditi va pasportlashning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
1. Texnologik va energetik jih o z la m i no iq tisod iy ishlash 
rejimlarini aniqlash, bu korxonaning elektr energiya iste’moli va 
ishlashini tekshirish asosida va natijalarining tizimli tahlili asosida 
amalga oshiriladi;
2. Energiya tashuvchilarning turlari b o ‘yicha korxonalarda 
mumkin b o ‘lgan energiya tejash potensialini aniqlash va energiya 
tejovchi tadbirlarga investitsiya o ‘lchamini baholash;
3. Korxonalam ingrivojlanish dinamikasi vatuzilm asini o'zgar- 
tirishni hisobga olgan holda aniq tadbirlar qoTlashning sam ara­
dorligini texnik iqtisodiy asoslashni o ‘z ichiga oladigan energiya 
tejamkorlik bo‘yicha majmuaviy dasturlar ishlab chiqish;
4. K orxona energiya x o ‘ja lig i to ‘g ‘risid a b arch a asosiy 
m a’lumotlarni aks ettiradigan energetika pasportini tuzish va YOER 
dan korxona obyektlari b o ‘yicha foydalanish sam aradorligini 
baholash.
149

---

Energetika auditining maqsadi:
• ishlatilayotgan energiya shaklini aniqlash;
• elektr energiya iste ’m olini o ‘rganish, energiya sarflari 
bo‘yicha m a’lumotlar y ig ‘ish;
• energetika b o ‘yicha joriy axborotlarni tekshirish va ishchi 
jarayon hamda operatsiyalarni tatbiq etish;
• elektr energiyaga b o ig a n ta’riflar tuzilmasini aniqlash;
• energiya sarflarini yozishni bajarish uslubiyatini ishlab 
chiqish va takomillashtirish;
• ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga to ‘g ‘ri keladigan 
elektr energiya iste’m olini aniqlash (solishtirm a elektr energiya 
iste’moli);
• elektr energiyaning eng k o ‘p y o ‘qotishlari b o ‘lgan ishlab 
chiqarish potensial zonalarini aniqlash;
• elektr energiya iste’molini qisqartirish bo‘yicha tadbirlarni 
ishlab chiqish.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Yoqilg‘i energetika resurslari 
iste’m olining ekspertizasini va energetik tekshirishni o ‘tkazish 
qoidalarini tasdiqlash to ‘g ‘risida»gi 2006-yil 7-avgustda qabul 
qilingan № 164 sonli qonuniga m uvofiq m ajburiy energetik 
tekshiruvdan YOERlaming yillik iste’moli 6 ming.t.sh.yo dan k o ‘p 
bo‘lgan korxonalami o ‘tkazish majburiydir.
Energetik tekshiruv natijalari b o ‘yicha korxonalar tomonidan 
energetik resurslarni (qattiq yoqilg‘i, neft, gaz, elektr va issiqlik 
energiyalari va h.k.) ishlatish sam aradorligini baholash am alga 
oshiriladi. YOERlami ishlatishdagi aniqlangan buzilishlar asosida, 
energiya resurslarini iqtisod qilish zaxiralarining borligi haqida 
takliflar tayyorlanadi hamda energiya tejashning texnik va tashkiliy 
tadbirlari taklif qilinadi.
Energetika resurslaridan ratsional foydalanish va energiya tejash 
b o ‘yicha berilgan takliflar, texnologik jarayonlar va jihozlarning 
ekologik tavsiflarini, ishlayotgan xodimlaming xavfsizligi, mahsulot 
sifatining yomonlashuviga olib kelmasligi kerak.
150

---

Energiya auditini o ‘tkazish, uslubiy jihatdan, obyekt va uning 
cicktr energiya iste’moli tizimi va uskunalari bilan tanishishni o ‘z 
ichiga oladigan dastlabki bosqich, energiya auditining o ‘zidan iborat 
b o ‘lgan asosiy bosqichdan iborat (batafsil audit).
Dastlabki bosqich energiya auditini keng k o ‘lamli dasturini 
tuzish uchun xizm at qiladi. D astlabki audit, o ‘rnatilgan vaqt 
davrida ishlab chiqarishning m a’lum uchastkasida elektr energiya 
iste’molining tahlilini va yozuvini am alga oshirishdan iborat. Bu 
bosqichda, obyekt uning tizimi va uskunalarining asosiy energetik 
tavsiflari aniqlanadi, energiya iste’mol qilishning eng energiya 
sig‘imli tizimi, elektr energiya iste’molining eng iste’molli joylari 
ajratiladi. Dastlabki audit uchun mavjud m a’lumotlar yoki eng oddiy 
o ic h o v la r natijasida olingan m a’lum otlar to ‘planadi. Dastlabki 
auditning asosiy maqsadi bu m a’lumotlarni ishlatish uchun foydali 
b o ‘lgan axborotga o ‘zgartirishdan iborat. Bunday o ‘zgartirishlar 
jo riy elektr energiya iste’m olini k o ‘z oldiga keltirishni beradi. 
Audit uskunalarni, energiya ta’minoti tizimini va yoqilg‘iga bo‘lgan 
hisoblarni tez ko‘rikdan o ‘tkazish bilan bajarilishi mumkin. K o‘z 
bilan tekshirish energiyani iqtisod qilish imkoniyatlarini aniqlash 
maqsadida va batafsil tahlil etish zarurligini o ‘m atish maqsadida 
o ‘tkaziladi. Dastlabki bosqichda energiya audit ekspertlari korxona 
xodim lari bilan birgalikda bajaradilar. A xborotni maxsus ishlab 
chiqilgan jadval shaklida va yozma ravishda keltirish kerak. Dastlabki 
audit natijalari bo ‘ у icha korxona rahbariyati bilan kelishilgan batafsil 
energetik auditni o ‘tkazish dasturi tuziladi. Dastlabki bosqichning 
oxirida energiya auditini o ‘tkazish dasturi tuziladi va u obyekt 
m a’muriyati bilan muvofiqlashtirilib, ikki tomonlama imzolanadi. 
Korxonaning murakkabligiga qarab auditning bu bosqichiga 1-3 kun 
ketadi.
Batafsil audit ishlab chiqarishning har bir uchastkasida har 
bir vaqt davri uchun iste’mol etilayotgan energiya to ‘g ‘risida 
to ‘liq axborot energetika balanslari va energetik sam aradorligi
151

---

ko‘rsatkichlari bilan y ig ‘ishdan iborat. Batafsil auditni o ‘tkazish 
uchun zaxiraviy ixcham nazorat-o‘lchov asboblaridan foydalaniladi. 
Batafsil audit o ‘tkazish davomiyligi haftalar, ba’zida oylami tashkil 
etadi.
Energetik tekshiruv davomida ishlab chiqilgan dasturga muvofiq 
axborot y ig‘ish am alga oshiriladi. Axborot manbalari quyidagilar 
b o iish i mumkin:
• rahbariyat va texnik xodimlami so‘rov qilish va anketalash;
• energiya resurslarini hisobga olish va energiya ta ’minoti 
sxemalari;
• energiya resurslari sarfini kommersiyali va texnik hisobga 
olish b o ‘yicha hisobot hujjatlari;
• energiya resurslarini yetkazib beruvchilardan hisoblar;
• vaqt b o ‘yicha (soat, kecha-kunduz, oy) elektr energiya 
iste’molining yuklama grafigi;
• zarur iqtisodiy m a’lumotlar (narxlar, ta ’riflar, tannarx);
• elektr energiya iste’mol qiluvchi uskunalarga texnik hujjatlar 
(pasportlar, formulyarlar, tasniflar, texnologik reglamentlar, rejim 
kartalari);
• energiya tejash tadbirlash bo‘yicha hujjatlar;
• kelajakka m o ‘ljallangan dasturlar va korxonaning qayta 
tuzilmasi loyihalari yoki uning ayrim ishlab chiqarishini moderni- 
zatsiyalash dasturlari.
Yuqorida keltirilgan axborot eng kam ida oxirgi 24 oy uchun 
to ‘lanadi va quyidagi b o ‘limlar bo‘yicha guruhlanadi:
• im o ratlar ( to ‘suvchi k o n stru k siy ala rn in g iz o ly atsiy a 
sifatini tekshirish, oynavandligini, eshik va romlarning tirqishlari 
zichlanganligini, chordoq va podval xonalarini tekshirish);
• bino va sexlaming markaziy isitish tizimi;
• issiq va sovuq suv ta’minoti tizimi;
• korx onanin g suv aylanishi sik llari tizim i (tex nik suv 
ta’minoti);
152

---

• majburiy va tabiiy shamollatish tizimlari;
• obyektlarning gaz ta ’minoti tizimi;
• obyektlarning energiya ta’minoti tizimi;
• energiya tashuvchilarning sarfini texnik va komm ersiyali 
hisobga olish tizimlari.
Energiyadan foydalanish samaradorligini baholash uchun zarur, 
lekin yo'q boMgan axborotni to ‘ldirish uchun asbobiy tekshirish deb 
nomlanadigan tekshirish qo ‘llaniladi. Asbobiy tekshiruv mavjud 
axborotning aniqligi shubha tug‘dirgan hollarda ham q o ‘llaniladi.
Batafsil energetik auditni o ‘tkazish uchun oldindan energetik 
k o ‘rikni am alga oshirish kerak. D astlabki energetik k o ‘rikda 
energiyani y o ‘qotishning eng mumkin b o ‘lgan joylari aniqlanadi, 
ya’ni quyidagilar:
• issiqlik y o ‘qotishlar;
• bug‘ning sizib chiqishi;
• issiqlik izolyatsiya qilish kerak b o ‘lgan, yuzalam ing ochiq 
issiq uchastkalari;
• rostlanmaydigan yondirgichlar;
• chiqishda gazning yuqori harorati;
• uskunalaming salt ishlashi;
• siqilgan havo va gazning sizib chiqishi;
• mahsulot chiqindilar;
• materiallaming kerak bo‘lmagan uzatilishi;
• ishlab chiqarishning tez-tez to ‘xtatilib turilishi;
• bosimni pasaytirishning kerak bo‘lmagan qurilmalari;
• nosoz nazorat asboblari;
• havo puflagichlaming tiqilib qolgan filtrlari (shu jumladan, 
kompressorlarniki);
• ish joyidagi iflosliklar;
• kondensatning sizib chiqishi;
• suvning sizib chiqishi;
• haddan tashqari yoritilganlik;
• keragidan ortiqcha konditsionerlash (havoning qizdirilishi).
153

---

Tekshirish b o ‘yicha ishlami yengillatish uchun odatda oldindan 
barcha energetik k o ‘zdan kechirishda zarur axborot yoritilishi 
kerak bo‘lgan shakllar tayyorlab qo‘yiladi. Shundan so‘ng ko‘zdan 
kechirishda tayyorlangan shakllarga axborotni yozish am alga 
oshiriladi.