Xii bob. Zamonaviy maktabda individuallikka yo'nalishlantırılgan ta'lim jarayoni

12. 2. Ta'lim jarayonida rivojlantirishchi muhittı tashkil etish (konkurslar, 
olimpiyalar, tadqiqotchilik xizmati ). Ta'limdi individuallashtirish. 
Ta'limding manosi aniq individuallashtirildi, o'sha sababli guruhda turli yosh dagi, 
har xil tayyorlik darajasidagi talabalar bo'lishi mumkin. Har bitta talaba uchun 
mashg'ulotlarding boshlanishi va tugallamasi, shuning jo'rligida o'qish davomiylik 
ham individual dir. O'qituvchi kamdan-kam hollarda barcha talabalardi jamoalik 
bahs, nasihat yoki oyatlar va ashulalarni yodlash uchun tupladi. 
Muayyan o'zgarishlarni boshdan kechirgan individual guruh mashg'ulotlari 
bugungi kungacha saqlanib qoldi. Odatda qishloq maktablari bor, odatda 
boshlang'ich, unda oz sonli talabalar o'qiydilar. Bitta sinfda birinchi sinf 
dasturinida ishtirok etarlik ikkita yoki uchlar o'quvchi, ikkinchi sinf dasturinida 
bitta nechta kishi bo'lishi mumkin. 
Ayni vaqitda o'qitishding bu shakli o'qish vazifalarining murakkablik darajisini 
moslashtirish, talabaning individual xususiyatlarin hisobga olgan holda yordam 
berish va o'qish jarayonining o'zini optimallashtirish uchun ishlatiladi. 
O'qitishda bu yondoshuvni amalga oshirishlikda o'qituvchilarning vazifasi 
bilimlarni o'zlashtirish jarayonida talabalarding o'zini o'zi tarbiyalash, o'zlar -o'zini 
rivojlantirish, o'zini ko'rinadigan qilish asosida o'quvchilar uchun o'zini o'zi 
qadrlaydigan ta'lim faoliyatin aktiv rag'batlantirishdi taminlaydigan o'shanaqa 
psixologik va pedagogik shart-sharoitlarni yaratuv dir. 
O'qitishding individual shaklining afzalliklari quyidagilardan iborat : bilimlarni 
o'zlashtirish, ko'nikmalarni shakllantirish, o'quvchilarning o'ziga bo'lgan hurmatin 
rivojlantirish, kognitiv mustaqillik, ijodiy qobiliyat, yaxshi nazorat qilish. 
Ta'limding individual shaklining qusurlari har bitta talabaning boshqa talabalar 
bilan aloqa etmasdan mustaqil turda ishlashi. Bu jamoalik mehnat ko'nikmalarini 
tarbiyalashding yo'qligin bildiradi. Talaba boshqa talabalarga yordam bermaydi va 
uni boshqa talabalardan olmaydi. Yolg'iz yo'sinda o'qitish bo'lak xossake ega. 
Mukarrirlik (tyutorstvo) 
Ta'lim jarayonin tashkil etishding bu shakli Yevropa dorilfununlarinda keng tatbiq 
qilinadi, biroq maxalliy yuqori ta'limda hali keng tarqalmagan. 
Mukarrirlik fenomeni Ulug' Britaniyadan kelib chiqqan va 14-asrda Angliyaning 
sinfik dorilfununlari - Oksford va Kambrijda vujudga kelgan. O'sha vaqtdan 
e'tiboran mukarrirlik universitet o'qituvchilarining ustuvor shakli sifatida 
tushuniladi. 
O'zlar -o'zini o'zi o'qitish jarayoni universitet bilimlarini olishding asosiy jarayoni 
edilar va mukarrirlar dastlab o'zlar -o'zini tarbiyalash jarayonine Yoldosh bo'lgan 
funktsiyalarni bajargan. 

---

 XVII asrda mukarrirning ishga layoqatlilik doirasi kengayadi - ta'lim funktsiyalari 
borgan sari zarurli ahamiyat kasb eta boshlaydi. O'qituvchi talabalarga qaysi 
ma'ruzalar va taqribiy mashg'ulotlar eng yaxshi ishtirok etishin aniqlaydi va 
maslahat beradi, o'qish ishini qanday rejalashtirishlik zurur, talabalarining yaxshi 
mashg'ulotlarga kirishganligi va universitet imtihonlariga tayyor ekanligine 
ishonch paydo qiladi. 
Mukarrir allaqachondan barcha qiyinchiliklarda eng yaqin talabalar maslahatchisi 
va yordamchisi dir ; asosan o'qituvchi talabati ota-onasi bilan almashtirni. XVII 
asrda mukarrirlik tizimsi asta-sekin professiyani siqib chiqarib, ingliz 
dorilfununlari tizimining bitta bo'lagi sifatida xos olingan. 1700 dan 1850 yilga 
qadar ingliz dorilfununlarinda mamlakat kurslari yoki bo'limlari yo'qlar edilar. 
Talaba imtihonlariga tayyorlanadigan o'qituvchi. XIX asr oxirida dorilfununlarda 
bepul bo'limlar (yakka-yolg'iz ma'ruzalar ) va kollegial ma'ruzalar vujudga 
kelganda, talabalar professorlar va kurslarni tanlov huquqiga ega edilar. XVIII-XX 
asrlarda Angliyaning eng qadimiy dorilfununlarinda mukarrirlik tizimsi nafaqat 
o'zlar mavqeinen voz kechdi, balki ta'limda markaziy o'rinni egalladi ; ma'ruzalar 
tizimsi unga qo'shimcha sifatida xizmat etgan. 
Buni quyidagi epizod yaqqol tasdiqlaydi : 19 -asrning boshlarinda Oksford 
rektorlar Kengashi dorilfununlarda o'qish jarayonin tashkil etishding nimamis 
modeli kiritilishinie zid norozilik bildirishdi (bo'limlar tizimsi va kafedraga 
biriktirilgan o'qish dasturinia asoslanib ): " Mukarrirlikni bekor qilish",- deyishdi 
o'zlar bildirishnomalarinda, " Bu ta'limdi axborot bilan, dinni soxta ta'lim bilan 
almashtiradi. " Mukarrirlik bilimlarni norasmiy turda uzatmoqlik shakli sifatida 
ko'rib chiqilgan. 
Bugungi kunda Oksforddagi mashg'ulotlarding 90% va Kambrij universitetinda 
75% o'qituvchilar tomonidan bitta yoki ikkita talaba bilan olib boriladi. 
Nimadir kishiga ilgarigi bo'lmagan yangi bilim, tushuncha, yangi ish usullarini 
yaratishga imkoniyat beradigan vositalardan biri bu ta'limding aksi dir. Ta'limdi 
aks ettirish bu o'quvchilarning kelajakda o'zlarining imidjini yaratuv qirg'oqlari 
ularning ta'lim tarixini tushunishlari va o'zlarining ta'lim loyihaların yaratishlari. 
Uning uchun talaba o'zlar imkoniyatlari va ta'lim kelajaklarini anglashi, o'qishga 
ongli turda buyurtma berishi, ya'ni individual o'qish dasturini tuzishi zurur. Bu 
jarayonni taminlaydigan kattalar mukarrir. 
Mukarrir (pozitsiyali) - bu talabaning individual ta'lim yo'nalishin yig'ishtirmoq va 
amalga oshirishlik uchun shart-sharoitlarni yaratdilik shaxs. 
Mukarrirlik tizimining dasturiy tuzilishi uchtalar unsurti qamrab oladi : 
• amalda mukarrirlik, trimestr yoki o'qish yili davomida talabalardi o'qitish 
(madaniy yo'nalish ); 
O'quvchilarni o'qishini va ishlashin, shu jumladan ta'til vaqtida (madaniy va 
yakka-yolg'iz kombinatsiyani ) taminlaydigan darslarni boshqarish (nazorat ); 
• universitette talaba hayotini so'zning keng ma'nosida qo'llab-quvvatlashni o'zlar 
ichiga olgan axloqiy tarbiya (individual tendentsiya ). 
Mukarrirlik

---

 Mukarrir - bu yakka-yolg'iz o'qituvchi, o'qitishding samarodor usullarinia ega 
bo'lgan tor bilimlar sohasidagi mutaxassis. 
Mukarrirlik kasbining asosiy farqlari : 
Odatda, o'qituvchi yangi bilim va ko'nikmalarga ehtiyoj sezadigan va bunga 
etarlicha asoslangan odamlar bilan ishlaydi. 
• Ko'pincha mukarrirlik maktabi yoki universitet o'qish dasturlariga aloqador. 
Boshlang'ich sinf o'qituvchi yosh o'quvchin mavzu va o'qish jarayonine qiziqtirishi 
mumkin. Mukarrir o'rta va o'rta maktabi o'quvchisi'ga o'qish dasturini o'rganishda 
yordam beradi, qo'shimcha turda ovloq joy tillarin o'rganadi, imtihonlarni 
muvaffaqiyatli topshiradi yoki universitetke kirishga tayyorlanadi. 
• Odatda, mukarrir bilan olib boriladigan mukarrirlik dasturinida mashqding 
boshinda qo'yilgan maqsadlarga qaray aniq muddatlar bor. Mukarrir sizga nufuzli 
universitetke kirishga, mas'uliyatli imtihonnan, nomzod minimuminan, til 
teshdinen o'tishga, ma’lum bitta ishga layoqatlilik uchun zarur bilim va 
ko'nikmalarni egallashga yordam beradi. 
•• Mukarrirga bo'lgan ehtiyoj talabalarding yoshina qaray cheklanmaydi. Masalan, 
talabake imtihonnan muvaffaqiyatli o'tishlik uchun rus tili o'qituvchi asqatishi 
mumkin ; matematika o'qituvchi - nufuzli fakultetke qabul qilish uchun dodxoh ; 
Chet elda o'qish uchun talaba uchun ingliz tili o'qituvchi ; til o'qituvchi - martaba 
ko'tarilishinen manfaatdor bo'lgan professional uchun. 
• Mukarrirlik uzoq vaqt davomida yakka-yolg'iz dars berish dasturiga ega. Uyda 
mukarrirlik o'tgan asrning boshlariga qadar ta'lim uchun tamal bo'lgan. 
Bunaqa o'qituvchining asosiy vazifasi kamolotga erishish uchun ma’lum uquvtı 
rivojlantirish dir. 
Tarbiyalash (guvernyorstvo) 
Mukarrirlar Rossiyada 18-asrda vujudga kelgan. So'ng bu sof erkaklik kasbi 
edilar. Qoida tariqasida, ular yaxshi ma'lumotqa ega edilar, ko'pincha mukarrirlar 
chet eldan " chiqarib yuborildi". Uyda chet ellik o'qituvchina ega bo'lish obro'li 
hisoblangan. 
Ular zodagon avlodlariga yaxshi odob va ovloq joy tillardi (asosan frantsuz tilida, 
so'ng dunyoning yuqori tillarin ) o'rgatish maqsadida yollangan edilar. Mukarrirlar 
o'zlarining oilalarinda bitta nechta yil yashashlari mumkin edilar. Ularga xona, 
taxta va maosh berildi. Ular bolalarga uy sharoitida ta'lim berishga harakat qilishni, 
buning sababdan boy ota-onalar nafaqat ma’lum ma'lumotqa ega bo'lgan kishin, 
balki tajribali o'qituvchin ham qidirib topishni. Mukarrirlar o'zlar ustozlaridan 
o'rganishchi bo'lgan asosiy narsa bu ish qobiliyati edilar.