Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” lirik kulliyotini tayyorlashda ham juda katta tahrir ishlarini amalga oshirgani, matnga mas’uliyat bilan yondashgani haqida navoiyshunos olimlar ko‘p to‘xtalganlar

---

23.12.2020
(Matnshunoslik fanidan dars olib boruvchi: Filologiya fanlari doktori 
Manzar Abdulxayrov
)
MAVZU: «XAZOYIN UL-MAONIY»NING QO’LYOZMASI VA MATNIY XUSUSIYATLARI
 
Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” lirik kulliyotini tayyorlashda ham juda katta tahrir 
ishlarini amalga oshirgani, matnga mas’uliyat bilan yondashgani haqida navoiyshunos 
olimlar ko‘p to‘xtalganlar. Shoir ilk devonidagi she’rlarini “Xazoyin ul-maoniy”ga kiritar 
ekan, kotib tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarnigina tuzatib qo‘ya qolmay, balki ko‘pchilik 
she’rlarni qayta tahrir qilgan. Natijada “Ilk devon”dagi bir necha she’rlarning yangi 
variantlari vujudga kelgan. 
 
Alisher Navoiy ijodi o‘zidan keyingi barcha o‘zbek shoirlari uchun mahorat maktabi 
hisoblangan. Keyingi davrlarda Navoiy asarlari yuzlab nusxalarda uchraydi. Navoiy 
asarlarini ko‘chirish an’anasi xattot va kotiblarni davrning sinchkov matnshunoslariga 
aylantirgani shubhasizdir. Alisher Navoiy asarlarini kitobat qilgan kotiblar xususida shu 
satrlar mualliflaridan biri o‘z vaqtida quyidagi fikrlarni bildirgandi: “Xattot va kotiblar 
Navoiy asarlarini ko‘chirishda, bir tomondan, xattotlik mahoratini orttirsalar, ikkinchi 
tomondan, ko‘chirish jarayonida Navoiy so‘zi qudratining naqadar kuchli ekanligiga imon 
keltira boshlaganlar va maftunkor she’riyat sehri ularni batamom o‘z og‘ushiga olgan. 
Ko‘pchilik xattotlar Navoiyning biror-bir asarini ko‘chirib bo‘lishgach, o‘sha asar ruhi 
ta’siridan chiqolmay, o‘z taassurotlarini kitob oxirida qayd etib ketishgan”
1
.
Navoiy asarlaridan “Xazoyin ul-maoniy”ning toshbosma nusxasi ham Komil Xorazmiy 
tomonidan tayyorlangan. Bu nusxa xususida R. Mahmudova shunday yozadi: “1299/1881-82 
yili chop bo‘lgan bu asar to‘rt devondan iborat bo‘lib, uning matnlari Ibrohim Sulton Eroniy 
tomonidan ko‘chirilgan. Navoiyning nashr etilgan devonlari ichida eng mukammallari ana 
shu devonlar desak bo‘ladi”
2
. 
O‘zbek matnshunosligi rivojining bu bosqichi yana shu bilan ahamiyatliki, bu davrda 
amalga oshirilgan ishlar keyingi matnshunoslik ishlari uchun tayanch manba bo‘ldi. 
Jumladan, P.SHamsiev Alisher Navoiy “Xamsa” asari ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda olti 
asos qo‘lyozmadan tashqari asarning 1880 yildagi Xiva litografik nusxasiga ham murojaat 
etganligini yozadi
3
. 
1
Сирожиддинов Ш. Навоий навосидан баҳра олиб... – Самарқанд: Зарафшон, 1996. – Б.5–6. 
2
Маҳмудова Р. Ўзбекистондаги тошбосма матбааларда Навоий асарларининг нашр этилиши тарихидан // Адабий мерос, 
1968. – 
№ 1. – Б.101. 
3
Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. . – Т. : Фан, 1986. – Б.34.

---