«институционал иқтисодиёт»

 
2.1. “Институт” ва “норма” тушунчаларининг моҳияти 
Институтлар жамият ҳаётида муҳим ўрин тутади. Агар бир дақиқага барча 
институтлар йўқ бўлиб кетганлигини тасаввур қиладиган бўлсак, у ҳолда тартибсизлик 
бошланиб кетиб, бу ўз навбатида абадий давом этмас эди. Чунки инсонларнинг ўз 
ҳаётини тартибга келтиришга уринишлари янги институтларнинг пайдо бўлишига 
олиб келган бўлар эди. 
Институтлар табиатини янада чуқурроқ таҳлил қилиш глобал хусусиятларга эга 
бўлган қатор саволларга, хусусан, нима учун бозорлар “ишлайди” ёки “ишламайди”? 
Иқтисодий сиёсатнинг у ёки бу тадбирлари нима учун самарали ёки самарасиз бўлди? 
Иқтисодиётдаги қайси ўзгаришлар ички сабабларга кўра ёҳуд ҳукуматнинг у ёки бу 
қарори туфайли юзага келди, деган саволга жавоб бериш имконини беради.
Институтлар ўзи нима? Турли даврлар тадқиқотчилари институтлар моҳиятини 
ва уларнинг фаолият кўрсатиш механизмини ёритвчи бир неча таърифларни 
асослашган. Институтларни Т.Веблен [32] қуйидагича таърифлаган: “
Институтлар
– 
бу инсонлар уларга амал қилган ҳолда турмуш кечирадиган одатий тафаккур тарзи” 
ёки “
Институтлар
– бу ўтмишда содир бўлган жараёнлар натижаси бўлиб, улар 
ўтмиш шароитларига мослашган ва, ўз навбатида, ҳозирги вақт талабларига тўлиқ 
мослашмаган”.
Е.Эрдвард томонидан [60] “
Институтлар
– бу кўплаб индивидуумлар улардан 
ҳамма жойда ва ҳар куни фойдаланадиган ва асосан ўзининг ноёблиги билан 
тавсифланадиган 
ижтимоий 
неъматлар. 
Институтлар 
алмашув 
жараёнини 
соддалаштиради. Улар – қарорлар қабул қилиш жараёнининг якка тартибдаги 
қарорларни ижобий қарорларга айлантирувчи ажралмас қисми”, дея таърифланган.
Ж.Ходжсоннинг таърифлашича [55], “
Институтлар
– анъана, урф-одат ёки 
қонунчилик чеклови орқали узоқ муддатли ва барқарор ҳулқ-атвор намуналарининг 
яратилишига олиб келувчи ижтимоий ташкилот”.
Институтларни кўз билан кўриб, уларни жисмонан ҳис этиб ёки ўлчаб бўлмайди. 
Бу инсон онги билан яратилган ўзига хос конструкциялар, кўзга кўринмайдиган 
механизмлардир. Институтлар инсонларнинг муайян жамоасига хос бўлган тафаккур 
тарзини акс эттиради. 
Институтларнинг яна бошқа бир таърифи Б.З.Милнер томонидан Д.Норт [46] 
ёзган сўзбошишида келтирилган: “