“Юrори молекулали бирикмалар эритмасининг барrарорлиги ва унинг бузилиши: тузлаш, коацер-вация, ивиrланиш. Геллар ва ивиrлар хоссаси”

Koatservatsiya.
Ba’zida YuMB eritmalarining xarorati va pH qiymati 
o’zgartirilganda, yoki quyi molekulyar moddalar qo’shilganda koatservatsiya
hodisasi ro’y beradi. Bunda bir-biridan izolyatsiyalangan makroskopik tomchilar 
yoki suyuqlik qatlami zoldan ajraladi. 
Yirikroq tomchilar o’zaro birikib, oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan 
darajada yiriklashadi va jarayon sistemaning ikki qavatga ajralishi bilan 
tugallanadi. Koatservatsiya tuzlashdan shu bilan farqlanadiki, bunda dispers faza 
erituvchidan ajralmaydi, balki tomchilarga birlashadi. Koatservatsiya qaytar 
protsessdir. YuMB saqlagan yopishqoq faza -koatservat deyiladi. Koatservat 
tomchilari tarkibiga kiruvchi YuMB zarrachalari bir-biridan juda yupqa gidrat 
qatlami bilan ajratilgan bo’ladi. 
Koatservatsiya hodisasini qarama-qarshi zaryadlangan zollarni bir-biriga
aralashtirilganda, masalan, oqsil va leytsitinni, oqsil va nuklein kislotasini kuzatish 
mumkin. Oqsil eritmasiga eritmasini solinganda ham oddiy koatservatsiya ro’y 
beradi.
Qarama-qarshi zaryadlangan YuMB eritmalarini aralashtirish natijasida ro’y 
beradigan koatservatsiya kompleks koatservatsiya deyiladi. Masalan, 5% jelatina 
va 5% kartoshka kraxmali eritmasi aralashtirilsa kompleks koatservatsiya ro’y 
beradi. Pastda kraxmal yuqorisida jelatina. 
 
 
Koatservatsiya biologik protsesslarda - protoplazmada katta rol 
o’ynaydi. Olimlardan Oparin nazariyasiga ko’ra, dastlabki tirik 
organizmlarning paydo bo’lishida koatservatsiya muhim ahamiyatga ega 
bo’lgan. 

Yuqori molekulali birikmalar eritmasining himoya ta’siri 

---

258 
Gidrofob zollar oson koagulyatsiyalanadi (elektrolit ta’sirida). YuMB 
eritmasi esa elektrolitlar ta’siriga barqaror. SHuning uchun gidrofob zollarga 
gidrofil zollar qo’shsa, ularni elektrolitga nisbatan barqarorligi ortadi. Masalan: 
oltin zaliga ozgina jelatina qo’shilsa, oltin gidrozolini barqarorligi ortadi. Agar 
zolni quritib, yana eritsak barqarorligi saqlanib qolinadi. Gidrofob zol gidrofil zol 
xossaga ega bo’ldi. Bu hodisa himoya hodisasi deyiladi. Ximoya hodisasi YuMB 
ni tabiyatiga bog’liq. Himoya hodisasini o’lchov birligi sifatida oltin soni, temir 
soni, rubin soni degan tushunchalar kiritilgan.